3.2 Газрын нөөц

Буриадын БНУ нь Байгаль нуурын сав газрын хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний ихэнх хувийг үйлдвэрлэдэг (ойролцоогоор 80%) [3, 4]).

2012 онд Буриадын БНУ-ын ХАА-н газрын хэмжээ 2011 онтой харьцуулахад 0.883 мян.га-аар өссөн байна. Хойд байгалийн дүүргийн ТХГН-аас 0.003 мян.га талбайг ХАА-н газарт шилжүүлсэн газар байна (Зураг 3.2.1).

ХАА-н бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл нь ихэвчлэн бүс нутгийн өмнөд болон төвийн бүсэд төвлөрсөн бөгөөд өмчийн янз бүрийн хэлбэрээр үйл ажиллагаа явуулж байна (Хүснэгт 3.2.1).

Зураг 3.2.1. Байгаль нуурын сав газрын хүн амын ХАА-н бүтээгдэхүүний хангагдсан байдал [1]

Хүснэгт 3.2.1 ХАА-н үйлдвэрлэлийнбүтэц , аж ахуйн төрлөөр (Бодит үнээр, дүн хувиар)

¹⁾Хувиараа үйлдвэрлэл эрхлэгчдийг хамруулсан.

Буриадын БНУ-ын ХАА-н тэргүүлэх салбар нь үхрийн аж ахуй, үр тариа, хүнсний ногоо юм. Буриадын газар тариалангийн бүтээмж маш доогуур юм.

2013 онд үр тарианы ургац 1 га-аас 12.8 цн-ийг хураан авсан нь 2012 оныхоос 12%-иар бага байв (Зураг 3.2.2).

Зураг 3.2.3. Байгаль нуурын сав газрын мал аж ахуй [1]

Зураг 3.2.3.Байгаль нуурын сав газрын мал аж ахуй [1]

Хүснэгт 3.2.2. Малын тоо, толгой(Нэгдүгээр сарын 1-ний өдрийн байдлаар малын төрлүүдээр,мян.толгой)

2012 онд 51.6 мян.тн мах, 2013 онд 54.6 мян.тн мах тус тус бэлтгэсэн байна. Сүү үйлдвэрлэл (нийт саалийн дүнгээр) 2012 онд 227.9 мян.тн байсан бол 2013 онд 225.8 мян.тн болжээ (Хүснэгт 3.2.3).

Хүснэгт 3.2.3.Мал аж ахуйн үндсэн бүтэгдэхүүний үйлдвэрлэл (аж ахуйн төрлүүдээр)

Улсын хэмжээнд үйлдвэрлэсэн мах болон махан бүтээгдэхүүн эдийн засгийн эрэлтийг хангаж чадахгүй байна. Махан бүтээгдэхүүний эрэлт 2011 онд 74.6 мян.тн байсан бол 2012 онд 80.0 мян.тн болж өсчээ. Үүний 50 гаруй хувийг импортоор хангасан байна. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний 28%-ийг мөн импортоор хангаж байна.

Байгаль нуурын сав газрын Эрхүү мужид хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн зах зээлд харьцангуй бага жин дардаг.

2013 оны байдлаар Монгол Улсын нийт газар нутгийн 73.8% буюу 115,361.4 мян.га талбай нь хөдөө аж ахуйн газар /бэлчээр, хадлан, тариалан, атаршсан газар, хөдөө аж ахуйн барилга байгууламжийн дэвсгэр, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн хэрэгцээнд зориулсан бусад газар/ юм. 2013 оны байдлаар 113,309.9 мян.га-г хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газраар ашиглаж байгаагийн 112,738.5 мян.га нь бэлчээр, хадлангийн талбай, 571.4 мян.га нь хагалсан газар буюу тариалсан, уриншилсан тариалангийн газар байна.

ХАА-н салбарын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл 2011 онд 0.5%-ийн уналттай байсан бол 2012 онд 21.6% болон өсч, 2013 онд 13.5% болж буурчээ (Хүснэгт 3.2.4).

Зураг 3.2.4. Сэлэнгэ аймгийн Баруун бүрэн сумын тариалангийн талбай

Хүснэгт 3.2.4 Сэлэнгийн сав газарт хамрагдах бүс, аймаг, нийслэлийн малын тоо, төрлөөр (2013 оны байдлаар)

2013 онд улсын хэмжээгээр нийт 415.4 мян.га-д тариалалт хийсний 293.3 мян.га-д үр тариа, төмс 15.5, хүнсний ногоо 8.3, тэжээлийн ургамал 14.4 мян.га-д тариалж, үлдсэн 83.9 мян.га-д тосны болон жимсний ургамал тариалжээ. Тариалсан нийт талбайн 83.8% буюу 347.9 мян.га нь Сэлэнгийн сав газарт ногдож байна (Зураг 3.2.5).

2013 онд улсын хэмжээгээр дээрх талбайгаас улаан буудай 368.4, төмс 191.6, хүнсний ногоо 101.8, тэжээлийн ургамал 42.6, тосны ургамал 41.7, жимс, жимсгэнэ 1.6 мян.тн-ыг хураасаны үр тарианы 90.8, төмсний 82.4, хүнсний ногооны 73.4, тэжээлийн ургамлын 68.5, тосны ургамлын 97.7, жимс, жимсгэний 45.1%-ийг Сэлэнгийн сав газраас хураажээ (Зураг 3.2.2 ба Хүснэгт 3.2.5).

Хүснэгт 3.2.5. Сэлэнгийн сав газарт хамрагдах бүс, аймаг, нийслэлийн нутаг дэвсгэрт тариалсан талбай, хураасан ургац (2013 онд)

2011 онд улсын хэмжээгээр 46.5 мян.га талбайд усалгаатай тариалалт хийсний 49.0% буюу 22.8 мян.га нь Сэлэнгийн сав газарт багтаж байсан ба үүний 6.4 мян.га-д үр тариа, 8.1 мян.га-д төмс, 5.3 мян.га-д хүнсний ногоо, 1.8 мян.га-д жимс, жимсгэнэ, 1.1 мян.га-д малын тэжээл тариалжээ (Зураг 3.2.6) [11].

Зураг 3.2.5. Сэлэнгэ аймгийн Шаамар сумын хүнсний ногооны хувийн аж ахуй

Зураг 3.2.6.Усалгааны суваг