Y. Байгаль орчныг хамгаалахтай холбогдсон хууль тогтоомж, олон нийтийн хөдөлгөөн ба байгаль орчны менежмент

ОХУ ба Монгол Улс нь хил хоорондын хамтын ажиллагааны байгаль хамгааллын салбарт олон улсын болон Засгийн газрын хооронд байгуулсан конвенци хэлэлцээрүүдийг удирдлагаа болгодог. Хоёр улс нь биологийн төрөл зүйлийн тухай конвенцэд гарын үсэг зурсан. 1993 онд [1] Монгол Улс, 1995 онд [2] ОХУ уг конвенцэд нэгдэн орсон. Түүнчлэн Монгол Улс нь 2007 онд Био-аюулгүй байдлын тухай Картагенийн Протоколд нэгдэн орсон. Тус хоёр улс биологийн төрөл зүйлийн үндэсний стратеги болон био төрөл зүйлийг хамгаалах төлөвлөгөөтэй [3].

1996 онд Байгаль нуур дэлхийн байгалийн өвийн статус авсан. 2000 онд Орхон голын хөндий нь энэхүү эрхийг авсан болно. Дэлхийн соёлын болон байгалийн өвийг хамгаалах конвенцийн дагуу эдгээр үнэт зүйлс нь бүх хүн төрөлхтөнд хамаарагдах бөгөөд тэднийг хамгаалахын тулд бүх орнууд хамтран ажиллах үүрэгтэй хэмээн улс гүрнүүд хүлээн зөвшөөрлөө (Конвенцийн нэгдүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэг).

1974 онд Сэлэнгэ мөрний сав газрыг үр дүнтэй ашиглах, хамгаалах хэлэлцээрт гарын үсэг зурснаар Монгол Улс ба ОХУ-ын хооронд экологийн аюулгүй байдал, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах асуудлаарх хамтын ажиллагаа эхэлсэн. 1988 онд хил орчмын усны нөөцийн менежментийн чиглэлээр хамтран ажиллах хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан. 1995 онд хоёр орон хил орчмын усыг ашиглах, хамгаалах 2 талын хэлэлцээрийг үзэглэснээр өмнөх 2 хэлэлцээрийг хүчингүй болгож, дараах чиглэл [4]-ийг зохицуулсан цорын ганц эрх зүйн баримт бичиг болсон юм. Үүнд:

-      усны нөөцийг байгальд халгүйгээр ашиглах, усны бохирдол болон усны нөөц хомсдохоос урьдчилан сэргийлэх,

-      голын эхэнд гидрохими, гидробиологи болон өөрчлөлтийг судлах,

-      шар усыг зохицуулах, хамтран судлах, үнэлэх болон төлөвлөх,

-      усны хамтын мониторинг хийж, бохирдолоос урьдчилан сэргийлэх,

-      загас болон бусад амьтны ертөнцийн байгалийн нүүдлийн нөхцөлийг хадгалах,

-      голын сав газрын усны нөөцийг удирдах концепц-баримтлал боловсруулах,

-      бохирдлын мониторингийн үйл явц болон хамтын стандарт хэв хэмжээг боловсруулах,

-      усны нөөцийн удирдлагын салбарт төлөвлөсөн ажиллагааны талаар мэдээлэл солилцох,

-   хил орчмын үйл ажиллагааг хамтран санхүүжүүлэх болон олон улсын байгууллагуудыг татан оролцуулах,

-      өөр өөрийн нутаг дэвсгэр дээр хил орчмын усан орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл, хор хөнөөлийг бууруулах, урьдчилан сэргийлэх.

Байгаль нуурын сав газрыг удирдах хамтарсан ажлын хэсгийг хоёр орны усны нөөцийн холбогдох байгууллагуудын удирдлагаар ахлуулан байгуулсан. 2006 онд хамтарсан ажлын хэсгийн хуралдаан дээр голын сав газрыг төлөвлөгөөтэй удирдах хамтын төлөвлөгөөг дэлгэрэнгүй хэлэлцсэн. Сэлэнгэ мөрний ай сав газарт менежмент хийх асуудлыг туршилтын төсөл болгон эхлүүлэхээр санал болгосон.

2008 онд хоёр улсын зайлшгүй хянах ёстой ус бохирдуулагч бодис (хүнд металл, нефтийн бүтээгдэхүүн болон мөнгөн ус зэрэг)-ын дэлгэрэнгүй жагсаалтыг гаргасан. Үүнээс гадна Орос, Монгол хүний эрүүл мэндэд учрах аюул, Сэлэнгэ мөрөн болон түүний цутгал голуудын хил орчмын хэсэгт хамтын үнэлгээ өгөх, хамтран үнэлэх тухай хэлэлцээр батлагдсан. Хоёр улс гидрологи, гидрохимийн хяналт-шинжилгээг явуулж байгаа боловч энэ чиглэлийн үндэсний хэмжээний нэгдсэн тайлан мэдээлэл гараагүй байна.

2011 онд хил орчмын усан орчныг хамгаалах, ашиглах тухай хэлэлцээрийн хүрээнд уулзалт болж хамтын ажиллагааны тухай протоколд эцэслэн гарын үсэг зурлаа. Мэдээлэл тогтмол солилцох, хэлэлцээрийн заалтуудыг хэрэгжүүлэх хамтын ажиллагаа болон хоёр улсын хооронд ажиглалт, мониторинг хийх арга зүйг тохиролцох, түүнчлэн усыг бохирдуулагч бодисыг хянах, усны чанарын стандарттай холбоотой асуудлуудыг хамтарсан ажлын хэсэг хэлэлцлээ.

2013 онд хэлэлцээрийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд Монгол-Оросын хамтарсан ажлын хэсгийн хурал (Эрхүү хотод 8 дугаар сарын 1-2-ны өдрүүд), Монгол-Оросын холимог комиссын хурал (Москва хотод 11 дүгээр сарын 28-ны өдөр) тус тус зохион байгуулагдсан. Энэхүү хуралдаанаар талуудын экологийн талаар хүлээсэн үүргийн биелэлт, хилийн усны объектуудын аж ахуйн үйл ажиллагааны асуудлуудыг авч хэлэлцсэн байна. Ялангуяа Сэлэнгэ мөрний сав газрын усны аж ахуйн цогцолборын хэтийн төлөвт онцгой анхаарал тавьсан байна.

Сэлэнгэ мөрний усны нөөцийг зохицуулах, усны чанарыг сайжруулах тал дээр Монгол-Оросын хамтарсан санаачилга үндсэндээ чиглэгдэж байлаа. Удирдлага болон хамтын ажиллагааны ирээдүйн төлөвлөлтийг Байгаль нуурын сав газрыг бүхэлд нь бүрэлдүүлэгч газар болон усны хүчин зүйлийг нэгтгэсэн эко системийн загвар дээр авч үзэх зайлшгүй шаардлагатай байна [3].

Байгаль орчныг хамгаалахтай холбогдсон хууль тогтоомжийг боловсруулах, хэрэгжилтийг хангах төрийн төв байгууллага нь Монгол Улсын хувьд Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам (БОНХАЖ) яам, Оросын хувьд ОХУ-ын Байгалийн нөөц, экологийн яам юм.

2002 онд ОХУ-ын Засгийн газар Байгаль нуурын хүрээлэн буй орчныг хамгаалах үндэс­ний агентлаг (2012 оноос ОХУ-ын Енисейн сав газрын захиргааны нутаг дэвсгэрийн хэлтэс)-ыг байгуулсан бөгөөд түүний үйл ажиллагааны хүрээнд хил орчмын усны нөөцтэй холбоотой асуудлыг Монгол Улстай төрийн хэмжээнд зохицуулах үүрэг хүлээсэн [5].

ОХУ-д хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, мониторинг хийхэд чиглэгдсэн бодлого, дүрэм, журмыг боловсруулах, хэрэгжүүлэх асуудал нь Оросын Байгалийн нөөц, экологийн яамны эрхлэх асуудлын хүрээнд байдаг.

“Росприроднадзор” (Байгаль ашиглалтад хяналт тавих Холбооны алба) нь Байгаль нуурыг хамгаалах төрийн зохицуулалтыг гүйцэтгэдэг Холбооны гүйцэтгэх засаглалын байгууллага юм. Мониторингийн ажлыг “Росгидромет” (Ус цаг уур, хүрээлэн буй орчны мониторинг) гүйцтэгэдэг. Усыг ашиглах, хамгаалах, усны чанарын мониторингийн зохицуулалтын ажлыг “Росводресурс” (Усны нөөцийн холбооны Агентлаг) гүйцэтгэдэг байна [3].

2007 онд төрийн ДУМ Байгаль нуурыг хамгаалах салбар дундын комисс байгуулж бүрэлдэхүүнд нь Оросын Байгаль орчны яам, Оросын Байгалийн хяналтын хороо, Эрхүү муж, Буриадын БНУ, Забайкалийн хязгаар, 6 яамд (хөдөө аж ахуй, эдийн засгийн хөгжил, онцгой байдал, аж үйлдвэр болон худалдаа, эрчим хүч, гадаад явдлын), болон ОШУА СС-ын төлөөллүүд орсон байна.

Байгаль нуурыг хамгаалах салбарт төрийн бодлогыг боловсруулж удирдах нь комиссын гол зорилго нь юм. Комиссын үүрэгт Байгаль нуурын газар нутгийн хүрээнд байгалийн нөөцийг зүй зохистой ашиглах, хүрээлэн буй орчинг хамгаалах чиглэлийн норматив эрх зүйн баримт бичгүүдийг боловсруулж баталгаажуулах, тус бүс нутгийн эко системд дүн шинжилгээ өгөх, Байгаль нуурыг ЮНЕСКО-гийн дэлхийн өвийн хэмжээнд хамгаалах үүргээ биелүүлэх зэрэг болно [3].

2013 онд Салбар дундын комиссын 2 дугаар хуралдаан Байгаль нуурыг хамгаалах асуудлаар шинэ бүрэлдэхүүнтэйгээр болсон байна (Комиссын бүрэлдэхүүн ОХУ-ын Байгалийн нөөцийн яамны 2013 оны 4 дүгээр сарын 18-ны өдрийн 148 дугаар тушаалаар шинэчлэгдсэн) (Зураг 5.1.1) [4].

Зураг 5.1.1 Байгаль нуурыг хамгаалах асуудлаар Салбар дундын комиссын хууралдаанд ОХУ-ын Байгалийн нөөц, экологийн сайд С.Е.Донского оролцов.

2013 онд болсон энэхүү хуралдаанаар Байгаль нуурын эдийн засгийн төв бүсүүдэд хориглосон жагсаалтаас дараах үйл ажиллагааг хассан байна.

-      Байгаль нуураас унд, ахуйн зориулалтаар усыг савлах,

-   Зэрлэг ургамал, хувийн аж ахуй, фермерийн аж ахуйн төмс, үр-жимсний бүтээгдэхүүнийг боловсруулах,

-      Эмийн ургамлын бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх.

Байгаль нуурыг хамгаалахтай холбогдсон ОХУ-ын эрх зүйн гол баримт бичгүүд:

Байгаль нуурыг хамгаалах тухай хууль:(1999 он, 2004, 2006, 2008 болон 2011 онуудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан)

Энэхүү хууль нь Холбооны улсад дагаж мөрдөх цорын ганц хууль бөгөөд тухайн бүс нутагт байгалийн нөөцийг үр ашигтай ашиглах, хамгаалах асуудлыг зохицуулж байгаа болно. Хууль нь дараах үндсэн 4 хэсгээс бүрдэнэ:

1)    ОХУ-ын нутаг дэвсгэр дэх Байгаль нуурын сав газрын болон агаар мандлын хүрээнд Байгаль нуурын байгалийн хил хязгаарыг тодорхойлох, түүний төлөв байдлыг экологийн төв ба экологийн орчны (буфер) бүсэд хамааруулах,

2)    Байгаль нуурын зах хязгаарын хамгааллын дэг жаяг, түүнд нөлөөх аж ахуйн үйл ажиллагааны төрөл зүйлийг тодорхойлох, хязгаарлах, ургамал ба амьтны аймгийг хамгаалах онцлог, ой болон газар ашиглалт, амралт аялал жуулчлалын байгууллагуудын уялдаа холбоог хангах (Зураг 5.1.2),

3)    Байгаль нуур болон Байгаль нуурын зах хязгаарын экологийн унаган төрх байдалд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийн байж болох бодит хязгаарыг тодорхойлох,

4)    Байгаль нуурыг хамгаалах хүрээнд улсын зохицуулалт хийх, Байгаль нуурын зах хязгаарын байгалийн нөөцийг нэгдмэлээр ашиглах, хамгаалах асуудлыг урьдчлан боловсруулах, аж ахуйн байгууллагуудыг экологийн талаас нь паспортжуулах, тэдгээрээс хамгийн ихээр сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх хэсгийг хязгаарлах, экологийн төлөв байдал болон дүн шинжилгээнд улс­ын зүгээс экологийн хяналт хэрэгжүүлэх.

Энэхүү хуулиар Байгаль нуурыг хамгаалах үндсэн болон зохицуулалтын арга хэмжээг хуульчилсан болно. Энэхүү хуулийн тодорхой заалтуудыг хэрэгжүүлэх болон хэрэгжилтийг хангах зохицуулалтыг уг хуулийн дагуу гарсан эрх зүйн баримт бичгүүдэд үндэслэн шийдвэрлэнэ

Зураг 5.1.2. Усны хамгаалалтын бүсэд хориглосон үйл ажиллагааны сурталчилгаа

Тухайлбал, ОХУ-ын Засгийн газрын “Байгалийн нөөц ашиглалтын хэм хэмжээний тухай” 2001 оны 643, “БПТ-ын экологийн бүсийн хил хязгаар тодорхойлох тухай” 2006 оны 1641, “Эрхүүгийн УЦС-ын ашиглалтыг Байгаль нуурын зайлшгүй байх усны түвшинг бүрэлдүүлэх (зохицуулах) зорилгод нийцүүлэх тухай” 2001 оны 234, “Усны амьтад болон усны ургамлын унаган төрх байдлыг хадгалах болон тэдгээрийг хамгаалах зарим арга хэмжээний тухай” 2002 оны 67 дугаар тогтоолуудаар хуулийн хэрэгжилтийг хангаж байна.

Экологийн журмууд, байгалийн нөөцийг ашиглах байдал, цар хүрээг хязгаарлах Засгийн газрын тогтоол шийдвэр, өндөр хүчин чадлын үйлдвэрийн болон цэвэрлэх технологи бий болгох хатуу шаардлага, холбогдох арга хэмжээг хэрэгжүүлэх болон судлан тогтооход шаардлагатай нэмэлт хөрөнгийн болоод санхүүгийн эх үүсвэр бий болгох чиглэлээр ажиллаж байна [5].

Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль (2002 он): Экологийн төлөв байдлыг хадгалах, зохистой хэмжээнд байлгах болон нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийг хүрээлэн буй орчны хүрээнд улс төрийн бодлого хэрэгжүүлэхийг зохицуулсан үндсэн эрх зүйн баримт бичиг болно. Уг хууль нь хүрээлэн буй орчныг хамгаалах арга хэмжээ, арга зам, механизмууд тухай үндсэн ойлголтуудыг тодорхойлж биологийн олон янз, ургамал, ой, газрын доорх болон гадаргын устай холбоотой бүхий л харилцааг зохицуулсан. Энэхүү хуулийн бас нэг онцлог нь ОХУ-ын үндсэн хуульд хүрээлэн буй орчны талаар заасан хуулийн заалтуудыг үндэс болгосноос гадна холбооны хуулиуд болон хэтийн төлөв, мөн бүс нутгийн хууль дүрмийг мөрдлөг болгосон болно.

Амьтны аймгийн тухай хууль (2004 он): Амьтны аймгийн хүрээллийг ашиглах болон хамгаалах хүрээний харилцааг зохицуулах, мөн биологийн олон төрөл зүйлийг бий болгох зорилгоор тэдний оршин тогтнох нөхцөлийг хангах улмаар хадгалах, тэдгээрийн хүчин зүйлүүдийг тогтвортой ашиглах нөхцөлийг бүрэлдүүлэх зорилготой. ОХУ-ын амьтны аймаг нь улсын өмчид хамаардаг. Амьтны аймгийн зарим нэг хэсэг нь холбооны өмч байдаг бөгөөд “ОХУ-ын улаан ном”-д орсон ховордсон болон устаж буй төрөл зүйлийг оруулдаг, мөн холбооны улсын түвшинд байгалийн ТХГН-ийг харъяалуулдаг (Зураг 5.1.3).

Зураг 5.1.3. Буриадын БНУ-ын “Улаан ном”-ын цахим хууда

Усны тухай хууль (2006 он): Усан орчны эргийн дагуу болон эрэг орчмын хил хязгаарыг хамгаалах харилцааг зохицуулж байна. Усны нөөцийг зүй зохистой зарцуулах орчин үеийн удирдлага нь ус цуглуулах талбай болон сав газрын хүрээнд үндэслэгдсэн байх учиртай. Байгаль нуур нь Ангар-Байгалийн сав газрын нэг хэсэг юм (Зураг 5.1.4). Энэхүү хууль нь усны нөөцийг зүй зохистой ашиглах харилцааг зохицуулах асуудлыг улсын үйлдвэрийн газруудын хариуцлагын түвшин болон цар хүрээнд уялдуулан зохицуулдаг.

Зураг 5.1.4. Енесей мөрний сав газрын зөвлөлийн хурал (2014.04.03, Улаан-Үд хот)

Ойн тухай хууль(2007 он): Ойг нөхөн сэргээх болон хамгаалах арга ажиллагааг тусгасан, тэдгээр биологийн олон төрөл зүйлийг хадгалах, экологийн голлох ач холбогдолыг харгалзан ойг ашиглах, ойг нөхөн сэргээх, түүний чанар үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, орчин нөхцөлийг сайжруулах, ойн нөхөн төлжилт, хортон шавьжтай тэмцэх, эрүүлжүүлэх асуудлыг тусгасан. Ойг ашиглах, хамгаалах, хадгалах, нөхөн сэргээх асуудал нь ойн болон байгалийн нөөц, экологийн системтэй нягт холбоотойгоор харилцан уялдаатайгаар хэрэгждэг. Энэхүү хууль нь ойн эрх зүйн горимыг зохицуулж өгсөн бөгөөд ялангуяа, Байгалийн ТХГН, усны хамгаалалтын бүсэд хамаарах юм.

Усны бионөөцийн хамгаалалт болон загас агнуурын тухай хууль(2004 он) нь загасны аж ахуйн чиглэлийн усан орчны усны чанарын норм болон усны орчинд тавигдах шаардлагыг тогтоож зохицуулдаг. Мөн загасны ховор төрлүүдийг хамгаалах, усны бусад био нөөцүүдийг хадгалах зорилготойгоор усан санг хамгаалахад чиглэгддэг. Энэ зорилгоор загасны аж ахуйн хамгаалалтын бүсийг тогтоох арга ажиллагаа, хэв хэмжээг тодорхойлдог. Ийм хамгаалалтын бүсийг тогтоох тусгай норм байдаггүй нь уг хуулийн дээрх заалтыг хэрэгжүүлэхэд төвөг учируулдаг.

Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль(1995, 2008 онд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан) нь ТХГН-ийн байнгын удирдлагыг томилж, ТХГН-ийн бүсчлэлийг тайлбарлаж, улсын болон бүсийн удирдлагын байгууллагуудын эрх мэдлийн хэв хэмжээг зааглаж өгдөг. ТХГН дээр биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах зорилгоор удирдлагын болон байгууллагын эрх зүйн хүрээг энэ хуулиар тодорхойлсон.

1999 онд Монгол Улсын Засгийн газар “Ус” үндэсний хөтөлбөрийг баталж, 2000 онд Усны үндэсний хороог байгуулсан бөгөөд тус хороонд уг хөтөлбөрийг удирдан, зохицуулах, хянах болон усны бодлогыг зохицуулж, хэрэгжилтийг нь хянах чиг үүргийг хариуцуулжээ.

Усны үндэсний хороо нь усны нөөцийн зүй зохистой хэрэглээг хангах, түүнийг сэргээх, хамгаалах, бохирдлоос урьдчилан сэргийлэх, хэрэглэгчиийн усны аюулгүй байдлыг хангах, усны бодлогын хэрэгжилтийг мөрдүүлдэг. Усны үндэсний хороо нь тодорхой Яамд, ажлын албадын салбар дундын зохицуулах үүргийг гүйцэтгэдэг. Усны үндэсний хороо нь БОНХЯ-ны боловсруулсан усны эх үүсвэрийг хамгаалах үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангадаг.

2012 оноос Усны үндэсний хороо нь Монгол Улсын Ерөнхий сайдын эрхлэх асуудлын хүрээнд шилжсэн. БОНХЯ нь усны нөөц, экологитой холбоотой асуудлыг, хот, суурины ус хангамж, ариутгах татуургын асуудлыг БХБЯ, бэлчээр, тариалангийн усжуулалтын асуудлыг ХХААЯ, усны чанар, эрүүл ахуйн асуудлыг ЭМЯ хариуцаж байгаа ба хууль тогтоомж, стандартыг мөрдүүлэх, зөрчлийг илэрүүлэх үүрэг бүхий Мэргэжлийн хяналтын алба ажиллаж байна [3].

Байгаль хамгаалахтай холбогдсон Монгол Улсын эрх зүйн баримт бичгүүд:[5]

Усны тухай хууль (2012 онд шинэчлэн баталсан)-ийн зорилт нь усны нөөц, түүний сав газрыг хамгаалах, зохистой ашиглах, нөхөн сэргээхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино. УИХ-ын 2010 оны 48 дугаар тогтоолоор батлагдсан Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалын 3.5.1-д “Усны салбарын бүтэц, зохион байгуулалт, хяналтын механизмыг боловсронгуй болгож, ашиглагч нь хамгаалах, хариуцлага хүлээх тогтолцоог бий болгох, усны үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх, нөөцийг хамгаалах, өсгөх ажлыг санхүүжүүлэх механизмыг тодорхой болгох, улсын төсвийн хөрөнгөөр хийсэн усны эрэл, хайгуулын зардлыг эргэн төлүүлэх чиглэлээр эрх зүйн зохицуулалт хийх”, 3.5.1.5-д “Усны сав газрын менежментийн тогтолцоог нэвтрүүлж, тухайн сав газрын хэмжээнд экосистемийн тэнцвэрт байдлыг алдагдуулахгүйгээр ашиглах боломжтой гадаргын болон газрын доорх усны нөөцийг тогтоож, ашиглалтыг тогтоосон хэмжээнд нь хатуу барина. Аль нэг ашиглагчид давуу эрх олгохгүй байх эрх зүйн зохицуулалт бий болгоно” гэж заасныг хэрэгжүүлэх зорилгоор 2012 онд шинэчлэн найруулсан.

Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль (1994 онд баталж, 9 удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан)-иар байгалийн бүс, бүслүүрийн онцлог, өвөрмөц тогтоц, ховор, ховордсон ургамал, амьтан бүхий газар, түүх, соёлын дурсгалт болон үзэсгэлэнт газрын хэв шинжийг хадгалах, хувьсч өөрчлөгдөх зүй тогтлыг судлах, танин мэдэх зорилгоор газар нутгийг тусгай хамгаалалтад авах, ашиглах, түүний унаган төрхийг хадгалах, хамгаалахтай холбогдсон харилцааг зохицуулдаг. Улсын ТХГН-ийг дархан цаазат газар, байгалийн цогцолборт газар, байгалийн нөөц газар, дурсгалт газар гэж 4 ангилдаг бөгөөд эдгээрийг орон нутаг болон Дархан цаазат газар, байгалийн цогцолборт газрын хамгаалалтын захиргаад хамгаалж байна.

Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль (1995 онд баталж, 14 удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан)-ийн зорилт нь хүний эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хангах, нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг байгаль орчны тэнцэлтэй уялдуулах, өнөө болон ирээдүйн үеийнхний ашиг сонирхлын үүднээс байгаль орчныг хамгаалах, түүний баялгийг зохистой ашиглах, жам ёсны боломжтойг нь нөхөн сэргээхтэй холбогдож төр, иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагын хооронд үүсэх харилцааг зохицуулахад оршино.

Энэ хуульд газар, түүний хөрс, газрын хэвлий, түүний баялаг, ус, ургамал байгалийн ургамал, амьтан, агаарыг байгаль орчинд хортой нөлөөлж болзошгүй үйл ажиллагаанаас хамгаалж, байгаль орчны тэнцэл алдагдахаас сэргийлэх, Монгол Улсын иргэнд өмчлүүлснээс бусад газар, газрын хэвлий, ой, ус, амьтан, ургамал болон байгалийн бусад баялаг төрийн өмч байна гэж заасан.

Ойн тухай хууль (2007 он, 2012 онд шинэчлэн баталсан)-иар ойг хамгаалах, нөхөн сэргээх, үржүүлэх, эзэмших, ашиглах, ой, хээрийн түймрээс урьдчилан сэргийлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулдаг. Энэ хуульд ойн сангийн тодорхой хэсгийг ойн нөхөрлөл, аж ахуйн нэгж, байгууллагад гэрээгээр тогтоосон хугацаанд эзэмшүүлэх, хамгаалуулах, ашиглуулахаар заасан. Уг хуулиар хамгаалалтын бүсийн ойд зам, гүүр барих, ус, эрчим хүч, холбооны шугам татах болон түймрээс хамгаалах шороон зурвас гаргах, ойн хэвийн өсөлт, нөхөн сэргэлтийг дэмжихэд чиглэгдсэн арчилгаа, цэвэрлэгээний арга хэмжээг хэрэгжүүлэх, ойн дагалт баялгийг ашиглахаас бусад үйл ажиллагаа явуулахыг хориглодог.

Ашигт малтмалын тухай хууль(1997 он)-иар ус, газрын тос, байгалийн хий, цацраг идэвхт болон түгээмэл тархацтай ашигт малтмалаас бусад төрлийн ашигт малтмал эрэх, хайх, ашиглах болон хайгуулын талбай, уурхайн эдэлбэрийн орчныг хамгаалахтай холбогдсон харилцааг зохицуулдаг. Хуулиар Монгол Улсын хууль тогтоомжийн дагуу байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байгаа, Монгол Улсад татвар төлөгч хуулийн этгээдэд хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл олгож байна.

Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хууль (2009 он)-иар Монгол Улсын стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордоос бусад нутаг дэвсгэр дэх гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох, тухайн газарт байгаль орчныг нөхөн сэргээхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулж байна.

Монгол Улсад эдгээр хуулиудаас гадна Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай, Ус цаг уур, орчны шинжилгээний тухай, Ариун цэврийн тухай, Хог хаягдлын тухай, Хот, суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалтын тухай зэрэг устай холбогдох 8 хууль мөрдөгдөж байна. Эдгээр хуулиудыг хэрэгжүүлэх зорилгоор 40 гаруй дүрэм, журмыг батлан хэрэгжүүлж байна [3].

2005 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн “Оросын байгалийн нөөц ба экологи (2002-2010 он)” хөтөлбөрийн санхүүжилтийг 2012 онд хязгаарласны дараагаар “Байгаль нуур болон Байгаль нуурын зах хязгаарын хамгаалалт” дэд хөтөлбөр, “Байгаль нуур болон Байгаль нуурын зах хязгаарын нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийг 2012-2014 онд сахин хамгаалах“ Холбооны улсын зорилтот хөтөлбөрийг ОХУ-ын Засгийн газрын 2012.08.21-ний өдрийн 847 дугаар тогтоолоор баталсан [4].

Хөтөлбөрт тусгагдсанаар энэхүү гайхамшигт нуурыг хадгалан хамгаалах нь ЮНЕСКО болон бүх дэлхийн байгалийн өв болохын хувьд гарцаагүй бөгөөд Байгаль нуурын бүс нутгийн тогтвортой хөгжилийн хүрээнд ОХУ-ын нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтүүдийн амжилт, ОХУ-ын нийгэм-эдийн засгийн тулгамдсан асуудлуудтай бүрэн хамааралтай байгаа юм. Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд үүсч буй ээдрээтэй асуудлыг иж бүрэн цогц байдлаар шийдэх шаардлагатай. Энэхүү асуудлыг шийдвэрлэхдээ хөтөлбөр-үндсэн арга зүй, дэвшилтэт арга хэлбэрийг ашиглах, зорилго болон тулгамдсан асуудлын харилцан уялдааг хангах, асуудлыг бодитойгоор шийдвэрлэх нэгдсэн гаргалгаа болон иж бүрэн шийдлийг тусгах хэрэгтэй.

Хөтөлбөр нь Холбооны улсын хэмжээнд нутаг дэвсгэрийн экологийн төлөв байдалд үнэлгээ өгөх иж бүрэн аргачлал, экологийн доройтлыг арилгах болон хязгаарлах асуудалд улсын дэмжлэг үзүүлэх арга замыг тодорхойлох, өнгөрсөн үеийн аж ахуйн үйл ажиллагааны хохирол, мөн байгалийн онцгойлон хамгаалах системийн үүсэл хөгжлийг тусгасан болно.

Байгаль нуурын давтагшгүй экосистемийг хадгалах нь улсын бодлого байдаг учраас хөтөлбөрийн санхүүжилтийн үндсэн эх үүсвэрийг ОХУ-ын төсөв болон Холбооны улсын төсвийн эх үүсвэрээр бүрдүүлдэг.

Хөтөлбөрийн үндсэн зорилго нь Байгаль нуур болон Байгаль нуурын орчмын бүсийг антропогены сөрөг нөлөөллөөс хамгаалах, байгалийн хүчин зүйлийн унаган төрхийг хадгалахад оршино.

2012-2020 онуудын холбогдох жилд Хөтөлбөрийн санхүүжүүлтийн ерөнхий дүн нь мөнгөн дүнгээр 58,158.5 сая рубль бөгөөд түүний дотор:

-      холбооны улсын төсвийн эх үүсврээс 83.2% (48,381.1 сая рубль, үүнээс: хөрөнгө оруулалт 33,513.0 сая рубль, шинжлэх ухааны судалгаа, шинжилгээний ажилд 464.1 сая рубль, бусад арга хэмжээнд 14,404.0 сая рубль)

-      ОХУ-ын төсвийн тусгай эх үүсврээс 14.4% (8,374.9 сая рубль)

-      төсвийн бус эх үүсврийн хөрөнгөөр 2.4% (1,402.5 сая рубль).

Эдгээр эх үүсвэрүүдийг Эрхүү муж, Буриад­ын БНУ болон Забайкальскийн хяз­гаарын бүс гэсэн гурван бүсэд хуваан зарцуулдаг. Энэ нь Байгаль нуурын бүх экологийн асуудлын 80%-ийг шийдвэрлэх боломжтой.

Хөтөлбөрийн улсын (төрийн) зохицуулагч-захиалагч байгууллага нь ОХУ-ын Экологи, байгалийн нөөцийн яам болно. Хөтөлбөрийн улсын (төрийн) захиалагчид нь – ОХУ-ын бүс нутгийн хөгжлийн яам, газрын хэвлийн ашиглалтын Холбооны агентлаг, усны нөөцийн Холбооны агентлаг, загас агнуурын Холбооны агентлаг, байгалийн нөөц ашиглалт, хяналтын Холбооны алба, хүрээлэн буй орчны мониторинг ба ус цаг уурын Холбооны алба байдаг.

Төлөвлөсөн зорилгоо хэрэгжүүлэхийн тулд дараах асуудлуудыг шийдвэрлэхээр тусгасан:

-      байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд усны объектуудад хаягдаж буй бохирдуулагч бодисуудыг хязгаарлах,

-      байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн хаягдалаар бохирдсон бохирдолын түвшинг бууруулах, түүний дотор нутаг дэвсгэрийн нөхөн сэргээлтийг бий болгох,гүнзгий болон маш ихээр бохирдсон хэсэгт гол анхаарал хандуулах,

-      онцгой хамгаалалттай бүс нутгийн нөхөн сэргээгдэх эрчмийг үр өгөөжтэй ашиглах,

-      байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд биологийн нөөцийг нөхөн сэргээх болон хадгалах,

-      байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд экологийн төлөв байдалд улсын хяналтыг хэрэгжүүлэх,

-      байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд Байгаль нуурын эрэг, голын болон бусад усны эх үүсврийн эргийн хамгаалалтын арга хэмжээг хэрэгжүүлэх,

Хөтөлбөрийг 2012-2020 онуудад хэрэгжүүлэхдээ 2 үе шаттай байхаар авч үзсэн.

1-р үе шат (2012-2015 он)-нд тэргүүлэх ач холбогдолтой арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлэх учиртай. 1-р үе шат амжилттай хэрэгжсэний үр дүнд байгаль хамгаалах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх арга зам, аргачлал тодорхойлогдоно.

2-р үе шат (2016-2020 он)-д урьдах үе шатад эхэлсэн тэргүүлэх чиглэлийн төслүүдийг дуусгах, мөн Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд экологийн арга хэмжээнүүдийн хамрах хүрээг бодитойгоор өргөтгөх, Хөтөлбөрийн зорилтот үзүүлэлтүүдийг ханган амжилттайгаар хэрэгжүүлэх боломжийг бүрэлдүүлнэ.

2012 оны Хөтөлбөрийг хууль эрх зүй, нормын хүрээнд тасралтгүй хэвийн хэрэгжүүлэх нөхцөлийг хангах зорилгоор ОХУ-ын Байгаль орчны яам дараах тушаал шийдвэрийг гаргасан:

1)    2012.09.27-ны өдрийн № 296 “ОХУ-ын төсөв, холбооны улсын дэд төсвийн оролцоотойгоор холбооны улсын хөтөлбөрийн зорилгыг удирдлага болгон байгаль хамгаалах арга хэмжээг санхүүжүүлэх хэлэлцээрийг хэрэгжүүлэх арга хэлбэрийг батлах тухай”, “2012-2020 онуудад Байгаль нуурын хамгаа­лалт болон Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн нийгэм-эдийн хөгжилийг хангах тухай”. Эдгээр тушаалуудаар оролцогч талуудын эрх үүрэг, эрх үүргийн хуваарилалт, шилжүүлэлтийн нөхцөл болон зарчим, хэлэлцээрийн арга хэлбэрийг баталсан болно.

2)    2012.10.16-ны өдрийн № 329 “ОХУ-ын экологи болон байгалийн нөөцийн яамны санал болгосноор холбооны улсын төсвийн захиран зарцуулалтыг холбооны улсын төсвийн болон улсын байгууллагуудад шилжүүлэх дүрэм журамд өөрчилөлт оруулах, 2012.06.01-ний өдрийн № 141 “ОХУ-ын экологи болон байгалийн нөөцийн яамны тушаалаар баталсан бусад зорилтот арга хэмжээг батлах тухай”. Эдгээр тушаалуудын дагуу Холбооны улсын төсвийн байгууллагуудын хөтөлбөрийн зорилго, хэрэгжилтийг хангах, эрх шилжүүлэлт, санхүүжилтийн эх үүсврийг бүрдүүлэх, улсын захиалгыг хэлбэртгүй хэрэгжүүлэх зорилгоор “Бүх оросын аж ахуй болон соёлын хөгжлийн төв” нь дараах арга хэмжээнүүдийг авна:

-      Байгаль нуурыг хамгаалах хүрээнд мэдээллийн тоон систем-интернетээр хангах болон мэдээлэлийн системийг ашиглах, мэдээллийн эх үүсвэрийг улсын олон хэлэнд хөрвүүлэх (оруулах),

-      Байгаль нуурын төлөв байдлын тайланг жил бүр гаргах,

-      Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрт байрлах ТХГН-ийг нэгдмэлээр хамгаалах горимыг бий болгох, аялал жуулчлал-амралт чөлөөт цагын цогцолбор болон бусад цогцолборуудын байршлыг оновчтойгоор төлөвлөх,

-      Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрт байрлах ТХГН-ийн үйл ажиллагааг шинжлэх ухаан, эрдэм шинжилгээний судалгааны үндсэн дээр удирдах,

-      Оршин суугчид, хүн ардын экологийн боловсролыг дээшлүүлэх.

3)    2012.11.28-ний өдрийн №403 “Холбооны улсын зорилтот хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх, удирдан чиглүүлэх зарим арга хэмжээг батлах тухай”, “Байгаль нуурыг хамгаалах болон Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийг бүхэлд нь 2012-2020 онуудад хөгжүүүлэх нийгэм-эдийн засгийн арга хэмжээ”-г батлах тухай ОХУ-ын Засгийн газрын 2012 оны 8 дугаар сарын 21-ний өдрийн 847 дугаар тогтоол гарсан. Энэ тогтоолоор дараах чиг үүргийг тодорхойлсон:

-      Хөтөлбөрийн удирдлагын зарчим болон улсын захиалагын харилцан хамаарлыг уялдуулах,

-      Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зохион байгуулалт-санхүүжилтийн төлөвлөгөөний арга хэлбэрийг төгөлдөржүүлэх,эрэмблэх,

-      Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх явцад Хөтөлбөрийн арга хэмжээг засварлах, зохицуулах арга зам болон тэдгээрийн чадав­хийг нэмэгдүүлэх нөөц боломжийг дайчлах,

-      Хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн явц байдал, үр дүн, зорилгын хэрэгжилтийн үзүүлэлтүүдийг мэдээлэх мэдээлэлийн ил тод байдлыг хангах үйл явц, арга хэмжээ, хэрэгжүүлэгчдийн оролцоог бий болгох нөхцөлийн тухай болон түүний арга зам, мөн гүйцэтгэгчдийг сонгон шалгаруулах үзүүлэлтүүд, тавигдах шаардлагын тухай.

Хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн үр ашгийг дээшлүүлэх зорилгоор ОХУ-ын Засгийн газар 2013 оны 12 сарын 26-ны өдрийн “2012-2013 онуудад Байгаль нуурыг хамгаалах болон Байгалийн нутаг дэвсгэрийн нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийн тухай” 1295 дугаар тогтоол гаргасан. Хөтөлбөрийн өөрчлөлт нь санхүүжилтээс хамааралтай [4].

Хөтөлбөр нь Байгаль нуурыг бохирдуулж буй бодисуудын хаягдалыг хязгаарлах асуудлыг шийдвэрлэх ба эхний ээлжинд түүний эрэг дагуу 50%, Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн хүрээнд 80% хүртэл нөхөн сэргээх үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ. Мөн сөрөг нөлөөлөл үзүүлж буй хүчин зүйлүүдийг багасгах чиглэлээр, Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн төлөв байдалд экологийн хяналт шинжилгээний системийг боловсронгуй болгох зэрэг асуудлуудыг шийдвэрлэхээр төлөвлөж байна [3].

Үүнээс гадна хөтөлбөр нь тухайн бүс нутагт биологийн олон төрөл зүйлийг хадгалах, байгалийн нөөцийн эрсдэлийг бууруулах, экологийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх зэрэг иж бүрэн арга хэмжээнүүдийг багтаасан болно. Байгаль нуурын талаар эхний ээлжинд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээг санхүүжүүлэх асуудал холбооны улсын санхүүгийн эх үүсвэрт тусгагдсан, түүний дотор ТХГН-ийн хөгжил болон Буриадын БНУ-ын хуучин Жидингийн комбинат, БЦБК (Буриадын БНУ-ын цаас картоны комбинат) зэрэг бусад нөлөө бүхий объектуудын байгаль хамгаалах арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд чиглэгдсэн болно.

Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд 2013 онд 1,182.2 сая рублийн зардал төсөвлөсөн бөгөөд (үүнээс холбооны төсвөөс 992.9 сая рубль, холбооны субъектүүдийн нэгдсэн төсвөөс 49.3 сая рубль, төсвийн гаднах эх үүсвэрээс 140 сая рубль). Бодит байдлаар хөтөлбөрийн зардал 104% байгаа. Үүнээс холбооны төсвийн зардал 98%, төсвийн гаднах эх үүсвэрээс 144% (140 сая рубль зарцуулахаар төсөвлөсөн байсан ч бодитоор 201.36 сая рубль зарцуулсан). Төсвийн гадуурх эх үүсвэрээр Жидийн гянт болд-молибденийн комбинатын 473.6 мян.тн хаягдлыг боловсруулсан байна [4].

2013 онд Холбооны “Байгаль нуурыг хамгаалах, Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн нийгэм-эдийн засгийг хөгжүүлэх” зорилтот хөтөлбөрөөс гадна Байгаль нуурыг хамгаалах арга хэмжээнд холбооны төсвөөс 205.7 сая рубль зарцуулсан байна (2012 онд 156.58 сая рубль зарцуулсан).

Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрт байрлах ОХУ-ын гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудаас Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрт хэрэгжүүлэх төсөл арга хэмжээг санхүүжүүлэхэд 2012 онд 62.582 сая рублийг дараах бүс нутгйин хөтөлбөрт тусгасан:

- “2017 он хүртэл Буриадын БНУ-ын Экологийн аюулгүй байдал хангах” улсын зорилтот хөтөлбөрийн арга хэмжээг санхүүжүүлэхэд 2012 онд 23.823 сая рубль, 2013 онд 33.264 сая рубль,

“2011-2015 онуудад Эрхүү мужийн хүрээлэн буй орчныг хамгаалах” урт хугацааны зорилтот хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд 2012 онд 36.639 сая рубль, 2013 онд 206.623 сая рубль.

Забайкальскийн хязгаарт 2012-2013 онд Хилок хотын шугам хоолойн байгууламжийн их засварын ажлыг гүйцэтгэсэн. Энэ ажлыг Холбооны улсын төсвөөс 2012 онд 2.12 сая рубль зарцуулсан бол 2013 онд орон нутгийн төсөв (бүс нутгийн дэд төсөв)-өөс уг ажилд 1.463 сая рубль гарган санхүүжүүлэхийг зөвшөөрчээ.

Буриад улсын төсвөөс Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн арга хэмжээний зардалд 112.3 сая. рубль зарцуулсан бөгөөд үүнээс 56.1% нь Холбооны “Байгаль нуурыг хамгаалах болон Байгал­ийн нутаг дэвсгэрийн 2012-2020 онууд­ын нийгэм-эдийн засгийг хөгжүүлэх” зорилтот хөтөлбөрийн арга хэмжээнд зарцуулагдсан байна [4].

НҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөр (UNDP) болон Даян дэлхийн Байгаль хамгаалах сан (GEF)-гийн дэмжлэгтэйгээр “Байгаль нуурын сав газрын хил дамнасан экосистемийн байгалийн нөөцийн нэгдсэн менежмент” төсөл өөрийн үйл ажиллагааг Монгол, ОХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр 2011 оноос явуулж байна. Сэлэнгэ мөрний хилийн усны нөөцийн салбарт хэдэн арван жилээр хоёр талын хамтын ажиллагаагаар бэхжиж ирсэн уламжлалт бат бэх харилцаа, уулын олборлох болон аялал жуулчлалын салбарын дэмжлэг нь Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн (ГЭФ) Үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн Стратегийг хэрэгжүүлэх нь Байгаль нуурын сав газрын хил дамнасан экосистемийн хилийн усны менежмент, түүн­ийг хамгаалахад катализатор болж байна.

Төсөл нь хоёр орны үндэсний Засгийн газар, орон нутгийн түвшинд, иргэний байгууллагуудыг Байгаль нуурын сав газрын хил дамнасан давтагдашгүй экосистемийг хамгаалах, үр ашигтай ашиглах зорилгоор байгаль хамгаалах өөрийн улс төрийн болон практик үйл ажиллагаанд татан оролцуулж байна.

Төслийн үндсэн зорилго нь Хөвсгөл нуур болон Байгаль нуурын сав газрын байгалийн нөөцийг иж бүрэн удирдах, экосистемийн уян хатан байдлыг хангах, эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг усны чанарын буурах аюулаас урьдчилан сэргийлэх замаар хангахад оршино. 2012 оноос эхлэн төсөл 65 тендер зохион байгуулж (Байгууллагуудтай гэрээ байгуулах замаар), Монгол, ОХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр олон арван ажлыг хийж, хэрэгжүүлж байна.

2011 онд “Улсын болон орон нутгийн хяналт, шалгалыг хэрэгжүүлэх асуудлаар ОХУ-ын хууль эрх зүйн баримт бичигт зарим хэсэгт өөрчлөлт оруулах тухай” 2011.07.18 №242-Ф3 хуулиар Холбооны улсын 2002.01.10 №7-Ф3 “Байгаль орчны улсын хяналт”, “Байгаль орчныг хамгаалах тухай” хуулийн 65 дугаар заалтад өөрчлөлт оруулсан [6].

Шинэчилсэн найруулгын дагуу экологийн хяналтын бодлого нь ОХУ-ын хууль эрх зүйн баримт бичгийг удирдлага болгон хяналт хэрэгжүүлж, зохион байгуулах, илэрсэн зөрчил эвдрэлийн үр дагаврыг арилгах, устган зайлуулах, зайлшгүй хэрэгжүүлэх шаардлагын хэрэгжилтийн үйл ажиллагаа, хэрэгжилтийн явц, хэтийн төлөв байдлыг үнэлж дүгнэх арга хэмжээнүүдэд чиглэгдэнэ.

Байгаль орчны улсын хяналт нь дараах зүйлүүдийг хамаарна:

- геологийн судалгаанд улсын хяналт хэрэгжүүлэх, газрын хэвлийн хамгаалалт болон оновчтой ашиглах,

- газрын төлөв байдалд улсын хяналт хэрэгжүүлэх,

- хаягдлын эргэлтийн салбарт улсын хяналт хэрэгжүүлэх,

- агаар мандал, агаарын бохирдолд улсын хяналт хэрэгжүүлэх,

- ус, усан орчны хамгаалалт, ашиглалтын байдалд улсын хяналт хэрэгжүүлэх,

- ОХУ-ын эх газрын дэвсгэрт экологийн улсын хяналт хэрэгжүүлэх,

- ОХУ-ын нутаг дэвсгэрт хамаарах далай тэнгис болон дотоодын далай тэнгис, нуур цөөрмийн усны төлөв байдалд экологийн улсын хяналт хэрэгжүүлэх,

- ОХУ-ын эдийн засгийн онцгой бүсэд экологийн улсын хяналт хэрэгжүүлэх,

- Байгаль нуурыг хамгаалах салбарт экологийн улсын хяналт хэрэгжүүлэх,

- Улсын, холбооны улсын ойн төлөв байдалд хяналт хэрэгжүүлэх,

- ан амьтаны хамгаалал арчилгаа болон тэдгээрийн амьдрах орчныг сайжруулах, нөхөн сэргээх холбооны улсын хяналт хэрэгжүүлэх,

- загас агнуур болон усны бионөөцийг хадгалах салбарт холбооны улсын хяналт хэрэгжүүлэх,

- ан агнуурт холбооны улсын хяналт хэрэгжүүлэх,

- байгалийн онцгой хамгаалалттай нутаг дэвсгэрийг ашиглах болон хамгаалах салбарт улсын хяналт хэрэгжүүлэх.

“Байгаль нуурын хамгаалалтын салбарт байгаль орчны улсын хяналт явуулах” хуулийн 19 дүгээр зүйлийн дагуу 1999.05.01-ний өдрийн № 94-Ф3 “Байгаль нуурын хамгаалалтын тухай” холбооны улсын хууль нь Байгаль нуурын салбар дахь экологийн улсын хяналтыг холбооны улсын эрх бүхий гүйцэтгэх засаглалын байгууллага болон Буриадын БНУ-ын гүйцэтгэх захиргаа, Забайкальскийн хязгаар, Эрхүү муж хэрэгжүүлэх бөгөөд ийнхүү хэрэгжүүлэхдээ холбооны улсын экологийн хяналт ба бүс нутгийн байгаль орчны улсын хяналт, дэг журам, ОХУ-ын хууль эрх зүйн тогтоомж болон ОХУ-ын хуулийн этгээдийн тогтоомжийг мөрдлөг болгоно. [4, 6].

2013 онд холбооны байгаль орчны улсын хяналт хэрэгжүүлэгч байгууллагуудын тоо бага зэрэг буурсан байна. 2013 онд Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн хил хязгаарын хүрээнд 551 (2012 онд 623) байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байсан бөгөөд тэдгээрээс төвийн бүсэд 171 (2012 онд 195) байгууллага, агаар мандлын нөлөөллийн бүсэд 101 (2012 онд 112) байгууллага, экологийн орчны (буфер) бүсэд 279 (2012 онд 316) байгууллага байна. Байгаль нуурын сав газарт 511 байгууллага харъяалагдаж байна. Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн хүрээнд нийтдээ 2,847 экологийн хяналтын нэгж бүртгэгдсэн бөгөөд түүний дотор Буриадын БНУ-д 1,459, Эрхүү мужид 767, Забайкальскийн хязгаарт 621 нэгж байна.

2012-2013 онуудад Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн хүрээнд холбооны улсын дүнгээр байгаль орчныг хамгаалах хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийн байдалд 727 удаа (2012 онд 416 удаа) экологийн хяналт шалгалт явуулсны дотор:

- геологийн судалгаа, газрын хэвлийн хамгаалалт болон түүнийг үр ашигтайгаар ашиглах улсын хяналт – 116 (2012 онд 62),

- газар ашиглалтын улсын хяналт – 124 (2012 онд 71),

- хог хаягдлын улсын хяналт – 184 (2012 онд 109),

- агаарын бохирдлын улсын хяналт – 132 (2012 онд 74),

- ус, усан орчныг хамгаалах болон ашиглах улсын хяналт – 126 (2012 онд 68),

- ТХГН дахь ойн төлөв байдалд холбооны улсын хяналт – 126 (2012 онд 68),

- ТХГН-ийн ашиглалт болон хамгаалалтын улсын хяналт – 19 (2012 онд 21) удаа хийсэн байна.

Хяналт шалгалтын үр дүнгээр 2013 оны 619 (2012 онд 385) зөрчил илрүүлсэн ба зөрчил 61%-иар өссөн байна. Эдгээрийн 496 зөрчилд 12,002.8 мян.рубль (2012 онд 6,931 мян.рубль)-ийн захиргааны торгуулийн арга хэмжээ авсан бол 237 (2012 онд 186) хүнд захиргааны хариуцлага тооцсон байна.

2013 онд Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд байгаль хамгаалах хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийн байдалд бүс нутгийн байгаль орчны улсын хяналт 20%-иар буурсан ба 639 удаа (2012 онд 794 удаа)-гийн хяналт шалгалт явуулсан байна.

Шалгалтын үр дүнгээр 2013 онд 599 зөрчил илрүүлсэн нь өмнөх он (2012 онд 1,144 зөрчил)-ыхоос 48%-иар буурсан байна. Эдгээрээс 401 зөрчилд 10,214.0 мян.рубль (2012 онд 9,075.4 мян.рубль)-ийн захиргааны торгуулийн арга хэмжээ ноогдуулж, төлүүлсэн байна. Захиргааны хариуцлагын арга хэмжээг 485 (2012 онд 765) хүнд ногдуулсан байна.

2012-2013 онуудад Байгаль нуурын дотоодын усан тээврийн улсын хяналтыг Оросын тээврийн хяналтын Баруун Сибирь дэх гол усны хяналтын улсын удирдах газар гүйцэтгэсэн болно. Навигацийн ажиглалтаар 2012-2013 онд Байгаль нуур дээр ашиглагдаж буй өмчийн олон хэлбэрийн 169 (2012 онд 161) хөлөг онгоцонд хяналт явуулахад, хөлөг онгоцны ашиглалтын аюулгүй байдлын норм зөрчсөн 642 (2012 онд 430) зөрчил илэрч, илэрсэн зөрчлийг арилгах 95 (2012 онд 68) сануулга олгож, илэрсэн зөрчлийг арилгах хүртэл ашиглалтын үйл ажиллагаа явуулахыг 27 хөлөг онгоцонд хориглож, 20 (2012 онд 108) албан тушаалтанд захиргааны хариуцлага тооцож нийт дүнгээр 1,054,800.0 рубль (2012 онд 175,200 рубль)-ийн торгуулийн арга хэмжээ ногдуулжээ.

Экологийн улсын хянан магадлагааг Холбооны “Экологийн хянан магадлагааны тухай” 1995.11.23-ны өдрийн № 174-ФЗ хуулиар зохицуулдаг. ТХГН-т барилга байгууламж барих төслийн бичиг баримтад Холбооны түвшний экологийн улсын хянан магадлагаа хийх талаар тус хуулийн 11 дүгээр зүйлд, бүсийн түвшний экологийн хянан магадлагаа хийх талаар уг хуулийн 12 дугаар зүйлд тус тус заасан байдаг.

Байгаль нуурын нутаг дэвсгэр дээр Хол­бооны улсын Байгаль нуурын менежментийн бүсийн хяналтын агентлаг (“Росприроднадзор”)-ын салбар Эрхүү муж болон Буриадын БНУ, Забайгальскийн хязгаарын засаг захиргааны байгууллагуудтай хамтран газар дээр нь экологийн хянан магадлагаа хийх чиглэлээр төрийн бодлогыг хэрэгжүүлж байна [4, 6].

2012 онд Росприроднадзорын төв аппарат нь Байгаль нуурын менежментийн бүс (BNT) дотор байрлах дараах объектуудад экологийн улсын хянан магадлагааг хийж, материалуудыг боловсруулан гаргасан байна. Үүнд:

- 2013 онд Байгаль нуурын томоохон цутгал болох Баргажин, Сэлэнгэ, Дээд Ангар голуудын усны биологийн нөөцөөс ашиглаж, олборлож болох зөвшөөрөгдөх хэмжээний талаарх баримт бичиг (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний хамт). Захиалагч нь ВНИРО (Бүх оросын загасны аж ахуй болон далай судлалын эрдэм шинжилгээний хүрээлэн)-гийн ФГУП (Холбооны улсын нэгдсэн үйлдвэр)-ийн “Росрыболовство” (Загасны аж ахуйн) холбооны агентлаг (2012 он),

- Усоль-Сибирск хотын мөнгөн усны электролизийн цехийн үйл ажиллагааг зогсоох төслийн баримт бичиг (демеркуризация-мөнгөн усгүйжүүлэх). Захиалагч нь Эрхүү мужийн Байгалийн нөөц, экологийн яам (2013 он),

- 2014 онд Байгаль нуурын томоохон цутгал болох Баргажин, Сэлэнгэ, Дээд Ангар голуудын усны биологийн нөөцөөс ашиглаж, олборлож болох зөвшөөрөгдөх хэмжээний талаарх баримт бичиг (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний хамт). Захиалагч нь “Росрыболовство” холбооны агентлаг (2013 он),

Эрхүү муж: 2012 онд Росприроднадзорын Эрхүү муж дахь салбар нь Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрт байрлах 2 обьект дээр экологийн хянан магадлагааг хийсэн:

- 2013 онд Эрхүү мужийн цэнгэг усны биологийн нөөц баялаг ашиглалтын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээг баталсан материал,

- “Эрхүү мужийн Ольхон районы Оль­хон арлын Сахюрт тосгоны гаталга онгоцны боомтын байгууламжийг сэргээн засварлах” төслийн баримт бичиг.

Эдгээр обьектууд дээр экологийн улсын хянан магадлагааны эерэг зөвшөөрөл авсан. “Марков тосгоны ахуйн хатуу хог хаягдлын цэг барих зураг төсөлд өөрчлөлт оруулах” төслийн баримт бичигт экологийн улсын хянан магадлагааны сөрөг үнэлгээ хийх ажлыг 2011 онд зохион байгуулсан.

2013 онд холбооны түвшингийн улсын экологийн хянан магадлагааг 1 объектод зохион байгуулсан. Үүнд:

- 2014-2018 онуудад Эрхүү мужийн цэвэр уснаас ашиглаж болох био нөөцийн зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээг тогтоосон нөөцийн үнэлгээний материалд магадлагаа хийж, эерэг үнэлгээ өгсөн байна.

Эрхүү мужийн Байгалийн нөөц, экологийн яамнаас Байгаль нуурын менежментийн бүс (BNT) дотор байрлах дараах 2 объектэд экологийн хянан магадлагааг явуулсан. Үүнд:

- 2012-2013 онуудад зэрлэг туурайтан болон баавгай, үслэг ан агнуурын хязгаарыг тогтоосон материал,

- Улсын ТХГН “Окунайск” (Хунт нуур) бүсийн хэмжээний ТХГН-ийн эрх зүйн статусыг тогтоох, газар нутгийн бүрэн хэмжээний экологийн магадлан шинжилгээний материал. Эдгээрт хийсэн экологийн улсын хянан магадлагаагаар эерэг үнэлгээ авсан байна.

2013 онд бүсийн түвшинд дараах баримт бичгүүдэд экологийн магадлагааг хийсэн байна. Үүнд:

- Эрхүү мужийн нутаг дэвсгэрт 2013 оны 8 дугаар сараас 2014 оны 8 дугаар сар хүртэл агнах ангийн хязгаар (квот)-ыг тогтоосон баримт бичиг,

- Эрхүү мужийн Захирагчийн 2013 оны 7 сарын 31-ний өдрийн 264 дүгээр захирамжаар батлагдсан Эрхүү мужийн нутаг дэвсгэрт 2014 оны 8 дугаар сарын 1-ний өдрийг хүртэл агнах ангийн хязгаар (квот)-т өөрчлөлт оруулах танилцуулгын материал,

- Эрхүү мужийн Аларск районы “Өлзийтийн шугуй” (Батаровын шугуй)-д ТХГН-ийн эрх зүйн статус олгох тухай материал,

-Эрхүү мужийн Качуг районд бүс нутгийн ач холбогдол бүхий уламжлалт байгаль ашиглалтын нутаг дэвсгэр байгуулах тухай материал. Эдгээр бүх объектуудад эерэг дүгнэлт гарсан байна.

Буриадын БНУ:2012 онд Росприроднадзорын Буриадын БНУ дахь салбар Байгаль нуурын менежментийн бүсэд байрлах 4 обьект дээр экологийн улсын хянан магадлагааг зохион байгуулснаас 2 нь холбооны түвшний байгалийн ТХГН (“Тункинскийн үндэсний парк”)-т байрладаг байна. Үүнд:

- “Тункинск районы Толтой хотхоны хот хоорондын ахуйн хатуу хог хаягдлын (ХХХ) цэгийн барилгын ажил” төслийн баримт бичиг,

- Буриадын БНУ-ын цэнгэг усны биологийн нөөц баялгийн нийт зөвшөөрөгдөх хэмжээг тогтоосон 2012 оны материал,

- “Тункинскийн үндэсний парк”-ын нутаг дэвсгэрт 2012-2013 онд агнуурын улиралд хийх ан агнуур хэмжээг тогтоосон материал,

- “Буриадын БНУ-ын Северобайкальск хотын ахуйн хатуу хог хаягдлын цэгийн барилгын ажил” төслийн баримт бичиг. Эдгээр обьектууд нь бүгд эерэг үнэлгээ авсан.

2013 онд Росприроднадзорын Буриадын БНУ дахь салбар Байгаль нуурын менежмен­тийн бүсэд байрлах 3 объектод улсын экологийн экспертиз хийсэн байна. Үүнд:

- 2014 онд Буриад улсын усны объектуудын усны биологийн нөөцийг зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээг тогтоох тухай материал,

- 2013-2014 онуудын агнуурын улирлын үед Тункинскийн үндэсний паркт спортын болон сонирхлын агнуур хийхийг зөвшөөрсөн, хязгаар (квот) тогтоосон баримт бичиг,

- “Забайгальскийн үндэсний паркийн нутаг дэвсгэрт хоёрдугаар зэргийн түймэртэй тэмцэх химийн станц байгуулах тухай” төслийн зураг төслийн баримт бичиг. Эдгээр нь бүгд эерэг дүгнэлттэй гарсан байна.

Буриад улсын Байгалийн нөөцийн яам бүс нутгийн түвшний 3 объектод экологийн хянан магадлагааг хийсэн байна. Үүнд:

- “Максимиха тосгоны “Ровесник” амралтын газар (camp)-ын ¼-ийг сэргээн засварлах” төслийн баримт бичиг,

- 2013-2014 онуудын агнуурын улиралд Буриад улсын агнуурын нутаг дэвсгэрт агнуурын хязгаар (квот) тогтоох тухай баримт бичиг,

- Буриад улсын Кабанск районы “Шинэ-Энхбулаг” тосгон болон Шергино – Оймур – Заречье-ийг холбосон авто замыг сэргээн засварлах” төслийн баримт бичиг. Эдгээрт бүгдэд эерэг үнэлгээ өгсөн байна.

Забайкальскийн хязгаар: 2012-2013 онуудад Росприроднадзорын Забайкальскийн хязгаар дахь салбар экологийн улсын хянан магадлагаа хийх баримт бичгийг хүлээн аваагүй байна.

Экологийн хяналт-шинжилгээ (монито­ринг): 2012-2013 онуудад Буриадын БНУ, Эрхүү муж, Забайкальскийн хязгаар зэрэг холбооны 3 субъектын эрх бүхий байгууллагууд болон “Росгидромета”, “Рос­природнадзора”, “Росводресурсов”, “Роснедр”, “Росрыболовства”, “Росреестра” зэрэг хол­бооны агентлагууд экологийн хяналт-шин­жилгээг хийсэн байна. Үүнээс гадна “Роспот­ребнадзора”, “Ространснадзора”, “Рос­стата”, “Ростехнадзорт” монторинг хийх зорилгоор ОХУ-ын Онцгой байдлын яам зэрэг байгууллагуудын хяналт-шинжилгээний мэдээ, материалуудыг ашигласан болно [4, 6].

2013 онд ОХУ-ын Засгийн газар 2013 оны 8 дугаар сарын 9-ний өдрийн 681 дүгээр тогтоолоороо “Улсын экологийн мониторинг (Хүрээлэн буй орчны улсын хяналт-шинжилгээ) хийх, мониторингийн мэдээлэл хүлээн авах дүрэм”-ийг баталсан. Энэхүү дүрмийг Холбооны 2002.01.10-ны өдөр баталсан №7-ФЗ “Байгаль орчныг хамгаалах тухай” хууль (Холбооны 2011.11.12-ны өдрийн №331-ФЗ хуулиар нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан)-ийн 63.1 ба 63.2 дахь хэсгүүдийн шаардлагад нийцүүлэн баталсан байна.

Байгаль нуурын экологийн хяналтын улсын болон дэд сүлжээг нэгдсэн байдлаар ОХУ-ын хуулийн бүрэн эрхийн хүрээнд Ус, цаг уур, хүрээлэн буй орчны хяналтын холбооны агентлаг ОХУ-ын гүйцэтгэх засаглалын холбооны байгууллагуудын оролцоотойгоор улсын экологийн мониторингийг хийж байна.

Дүрмийн 6 дугаар зүйлд “Улсын мэдээллийн сан нь мэдээллийг цуглуулан боловсруулсан, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийсэн холбооны мэдээллийн систем байна” гэж заасан ба энэ нь:

Зураг 5.4.1. “Акватор-Байкаль” хөлөг дээр суурилуулсан хэмжилтийн төхөөрөмж

а) мониторингийн нэгдсэн систем нь дэд мэдээллийн систем,

б) үйлдвэрлэлийн мониторинг, улсын экологийн хянан шалгалтын мэдээлэл,

в) хүрээлэн буй орчинд сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа объектуудын улсын бүртгэлийн мэдээллээс бүрдэнэ.

Экологийн мониторингийн мэдээллийн улсын сан нь Дүрмийн хавсралтад заасан улсын экологийн мониторинг хийх жагсаалтын дагуу хийсэн экологийн мониторингийн мэдээллээс бүрдэнэ.

Жагсаалтад багтсан мэдээллийг агуулсан Байгаль нуурын экологийн хяналт-шинжилгээний улсын нэгдсэн мэдээлэл нь экологийн хяналт-шинжилгээний 15 дэд мэдээллийг нэгтгэсэн тогтолцоо юм.

ОХУ-ын Засгийн газрын 2013 оны 6 дугаар сарын 477 дугаар тогтоолоор “Хүрээлэн буй орчны бохирдол, улсын мониторингийн дүрэм” батлагдсан. Энэхүү баримт бичиг нь хүрээлэн буй орчны бохирдол, улсын мониторингийн дэг журам, мөн тэрчлэн хүрээлэн буй орчны төлөв байдлын улсын ажиглалтын системийг байгуулах үйл ажиллагааг зохицуулж өгсөн. Энэхүү дүрмээр агаар, хөрс, гадаргын ус, озоны давхарга, (үүний дотор гидробиологийн үзүүлэлт орно), агаар мандлын, ионосфер (стратосферийндээроршижрадиодолгионыг тусгаж байдаг агаар мандлын ионжсон бүс), дэлхийн ойролцоох сансрын орон зайд үйл ажиллагаа явуулж буй объектуудад экологийн хяналт-шинжилгээ асуудлыг зохицуулдаг.

Улсын хяналт-шинжилгээний ажлыг зохион байгуулах, хэрэгжүүлэх асуудлыг Ус цаг уур, орчны шинжилгээний холбооны агентлаг байгаль орчны чиг үүргийг хэрэгжүүлж буй ОХУ-ын болон бүс нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудтай хамтран хийж байна.

2012-2013 онуудад Байгаль нуурын усны гидро-хими болон гидро-физик, химийн үзүүлэлтүүдийн тусгай хяналт-шинжилгээг “Росводресурс”-ын “Востсибрегионводхозов”-ын “Исток” судалгаа шинжилгээний “Акватор-Байкаль” хөлөгт суурилуулан явуулсан (Зураг 5.4.1).

2012-2013 онуудын хувьд өмнөх жилүүдэд явуулсан хяналт-шинжилгээний мэдээтэй харьцуулан үзвэл Байгаль нуурын өмнөд хэсгийн усны чанар нэг их алдагдаагүй байна. Энэхүү дүгнэлтийг “Востсибрегионводхоз”-ын 2012, 2013 онуудад хийсэн “Сав газрын усан орчинд хийсэн дүн шинжилгээний тайлан”-д үндэслэн гаргаж байна. “Востсибрегионводхоз” хяналт-шинжилгээний үр дүнгээ www.vodhoz38.ru. вебсайтад байршуулсан байгаа.

Байгаль нуурыг хамгаалах зорилгоор “Акватория-Байкал 2” хөлөгт суурилуулсан төхөөрөмжөөр 15 газар (1. Байгалийн КЦҮ, 2. Слюдянка, Култук, 3.Сэлэнгэ голын садраа-дельт, 4. Чивыркуйскийн булан, 5. Ярки арал, Доод-Ангарск, 6. Северобайкальск, 7. Зама, 8. Жижиг далай, 9. Мухар болон Ольхоны хаалга, 10. Анга, 11. Бугульдейка, 12. Песчаная, 13. Голоустное, 14. Листвянка, Байгаль боомт, 15. Эрхүүгийн усан сан)-т хэмжилтийг 2003-2007 онуудад хийсэн бөгөөд энэхүү мэдээллийг ОХУ-ын Байгалийн нөөц­ийн яамны “Байгаль нуурыг хамгаалах” гэсэн (www.geol.irk.ru/baikal) албан ёсны вебсайтад байршуулсан.

2012-2013 онуудад Байгаль нуурын байгалийн нутаг дэвсгэрийн сансрын ажиглалтыг “Росгеолфонд” (ОХУ-ын геологийн фонд)-ын байгалийн нөөцийн зориулалт бүхий сансрын мэдээлэл хүлээн авах аппаратын тусламжтайгаар үргэлжлүүлэн хийсэн болно. 2002 оноос хойш хийгдсэн энэхүү ажиглалтын үр дүнг ОХУ-ын Байгалийн нөөцийн яамны “Байгаль нуурыг хамгаалах” (www.geol.irk.ru/baikal) вебсайтын Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн Сансрын мониторинг хэсэгт байршуулсан болно. 2013 онд Байгаль нуурын нутаг дэвсгэр дээрх 11,984 мониторингийн мэдээлэл бэлтгэн бүтээгдэхүүн гаргасан ( 2012 онд 11,659). Үүнээс 6,172-ийг нь ГМС (GIS)-д оруулсан байна.

2013 оноос “Росгеолфонд” Байгаль нуурын гадаргын усны температурын мэдээллийг шинээр оруулж эхэлсэн [7]. Мэдээлэл нь “TERRA” болон “AQUA” хиймэл дагуулаас ирдэг бөгөөд мэдээллийг “IMAPP” (International MODIS/AIRS Processing Package) программын хангамжаар боловсруулалт хийж байна.

Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн байгалийн нөөцийн динамик өөрчлөлтийг сансраас судлаж байгаа нь шинжлэх ухааны болон салбарын зорилтуудыг шийдвэрлэхэд ихээхэн ач холбогдолтой мониторингийн хамгийн гол үр дүн юм.

Байгаль нуурыг хамгаалах асуудал нь ерөнхийдөө нийгмийн боловсролын түвшингээс хамаарах ба нийтэд экологийн боловсрол олгох, экологийн талаар мэдээлэл түгээж, ойлголт өгөхөөс сав газрын биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах, байгалийн нөөцийн менежментийг тогтвортой хийх асуудал шийдвэрлэгдэнэ [3].

Экологийн боловсролыг олон нийтэд дараах арга замуудаар олгох хэрэгтэй. Үүнд:

-      экологийн боловсролын сургалтыг хөтөлбөрийг шинэчлэх, экологийн боловсролын сурах бичгийг шинэчлэн боловсруулж хэвлүүлэх,

-      хүүхдүүдийн хичээлээс гадуур харилцан мэдээлэл, санал солилцох, зуны сургалт, онол-практикийн бага хурал зохион байгуулах,

-      экологийн мэдээллийг олон нийтэд таниулах мэргэжлийн сэтгүүл хэвлүүлэх,

-      экологийн боловсрол олгох, мэдээлэл хүргэх үйл ажиллагааг олон улсын тэмдэглэлт өдрийг тохиолдуулан түгээх (Тухайлбал, Дэлхийн Байгаль хамгаалах өдөр, Дэлхийн усны нөөцийг хамгаалах өдөр, Олон улсын шувууны өдөр, Байгаль нуурын өдөр г.м),

-      бүс нутгийн болон тухайн хот, суурин, байгаль орчны талаар сайн мэлдэгтэй мэргэжилтэн, багш нараар хичээл заалгах, заавар зөвлөмж өгүүлэх.

Тэргүүн зорилтыг хэрэгжүүлэх үндсэн арга хэрэгсэл нь”Усны нөөцийн сүлжээ” олон улсын төсөл юм. ”Усны нөөцийн сүлжээ” төсөл нь ЮНЕСКО-ийн тусламжтайгаар Савойгийн Их Сургуультай хамтран Эрхүүгийн Их сургууль дээр бий болсон бөгөөд үүнд Монголын Үндэсний Их Сургууль, Газар дундын тэнгисийн усны нөөцийн тэнхмийн сүлжээ, (Франц), ОШУА СС-ын Геохимийн Институт, Буриадын Улсын Их Сургууль оролцож байна. 2009 онд ЮНЕСКО болон ”Усны нөөцийн сүлжээ”-ний хооронд хамтран ажиллах гэрээнд UNITWIN/UNESCO хөтөлбөрийн хүрээнд гарын үсэг зурсан байна.

Байгаль нуурын бүсийг хариуцсан ЮНЕСКО-гийн 2 удирдах ажилтан (“Их сургуулийн ихрүүд” гэдэг) байдаг. Усны нөөцийн асуудал хариуцсан захирал нь 2001.03.30-ны өдөр “НҮБ (ЮНЕСКО) болон Эрхүүгийн улсын их сургууль хооронд хамтран ажиллах гэрээ”-ний дагуу ажиллаж байгаа. Энэ хүн зөвхөн ОХУ-ын усны нөөцийн асуудлыг хариуцдаг. ”Усны нөөцийн сүлжээ” олон улсын төсөлд Францын Савойгийн их сургууль (Savoy University of France) гадаад түнш хэлбэрээр ажиллаж байгаа бөгөөд үүнд Эрхүүгийн улсын их сургуулийн факультетээс гадна Буриадын улсын их сургууль, ОШУА СС-ын Ертөнц (Earth Crust)-ийн хүрээлэн, мөн тус салбарын Виноградовын геохимийн хүрээлэн, Байгалийн менежментийн Байгаль нуурын хүрээлэн (үүнийг профессор А.И.Смирнов удирдаж байгаа) оролцож байна.

Энэхүү судалгааны үйл ажиллагаа эрхэлсэн захирал нь дараах чиглэлээр ажиллаж байна. Үүнд:

-      Судалгаа хийж буй газар нутгийн байгаль дахь усны нөөц, түүний чанар найрлагыг судлах,

-      усны нөөцийг зүй зохистой ашиглах, нэгдсэн менежмент хийх онолын болон практик аргачлалыг боловсруулах, гадаргын болон газрын доорх усны харилцан уялдаа холбоог судлах,

-      Савогийн их сургуулийн шинжээчийн хувьд усны нөөцийн геополитикийг өргөн хүрээнд авч үзэх,

-      судалгаа явуулсан нутаг дэвсгэрийн усны нөөцийн мэдээллийг нийтэд нээлттэй болгох ажлыг хийх юм.

Тэргүүлэх зорилтыг хэрэгжүүлэх үндсэн арга хэрэгсэл нь ”Усны нөөцийн сүлжээ” олон улсын төсөл юм. ”Усны нөөцийн сүлжээ” төслийг ЮНЕСКО-гийн дэмжлэгтэйгээр Эрхүүгийн улсын их сургууль Савойгийн их сургуультай хамтран хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд үүнд Монголын Улсын их сургууль, Газар дундын тэнгисийн усны нөөцийн тэнхим (Франц), ОШУА СС-ын Геохимийн хүрээлэн, Буриадын улсын их сургууль оролцож байна. 2009 онд “UNITWIN/UNESCO” хөтөлбөрийн хүрээнд ЮНЕСКО болон ”Усны нөөцийн сүлжээ” төслийн хооронд хамтран ажиллах гэрээнд гарын үсэг зурсан.

2013 онд Шамбери хот (Франц)-д ”Усны нөөцийн сүлжээ”-г цаашид орон зайн болон үйл ажиллагааны хувьд өргөтгөн хөгжүүлэх талаар хэлэлцсэн.

2013 оны 8 дугаар сард Байгаль нуурын ойролцоох “Большие Коты” тосгон дахь Эрхүүгийн их сургуулийн Биологийн станц дээр зуны сургалт явагдсан бөгөөд энэхүү сургалтын явцад цаашид сүлжээг өргөжүүлэхтэй холбогдсон хэлэлцүүлэг явагдсан. Мөн “Байгаль судлал” хоёр бүтээл эмхэтгэл бүтээл хэвлэгдсэн бөгөөд энэхүү ном нь бүх Оросын байгалийн шинжлэх ухаан, техник, анагаах ухааны “2012 оны шилдэг ном” уралдааны 4 дүгээр байрын шилдэг номонд орсон.

ЮНЕСКО-гийн экологийн асуудал хариуцсан захирал нь 2006 оны 4 дүгээр сард ЮНЕСКО-гийн ерөнхий чуулганыг Улаан-Үд хотын Зүүн Сибирийн технологи, менежментийн улсын их сургууль (ВСГУТУ) (чуулганыг тус их сургуулийн ерөнхийлөгч В.Е.Сактоев удирдсан) дээр хийх ажлыг зохион байгуулсан.

Өнөө удирдаж буй захирал дараах үр дүнтэй ажлуудыг хийсэн байна. Үүнд:

-      НҮБ-ын дэмжлэгтэйгээр хэрэгжүүлсэн “Байгаль нуурын сав газрын тогтвортой хөгжлийн загвар” төслийн концепц (үзэл баримтлал),

-      Буриадын БНУ-ын нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийн стратегийн концепц,

-      Байгаль нуурын экологийн ёс зүйн тунхаглал,

-      Байгаль нуурын бүс нутгийг хамгаалах эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийн ёс зүйн концепц,

-      Байгаль нуурын бүс нутагт аялал жуулчлалыг тогтвортой хөгжүүлэх үзэл баримтлалын үндэслэл зэргийг боловсруулсан байна.

Судалгааны үр дүнд экологийн боловсрол олгох талаар дараах чиглэлийг гаргасан. Үүнд:

- Зааж зөвлөсний дагуу тогтвортой хөгжил болон экологийн ёс зүйн талаар мастер-төлөвлөгөө боловсруулах, сургалтын явцад бие даасан байдлаар өөрийн чадавхийг илэрхийлэх,

- Зүүн сибирийн Технологи, менежментийн улсын их сургуульд залуу эрдэмтэн доктор, магистрын хөтөлбөрийн оюутнуудад “Мэдээллийн эрин үеийн тогтвортой хөгжлийн гүн ухаан ба шинжлэх ухааны ёс зүй” сэдэвт цуврал лекцийн хөтөлбөрийг боловсруулах,

- Ерөнхий боловсролын 1-9 дүгээр ангийн сурагчдын “Эрин зуун” (Millennium) клубын үр дүнтэй үйл ажиллагааг бүс нутгийн түвшинд дэлгэрүүлэх.

Эрхүү муж: ОШУА СС-ын Байгаль нуурын музей Листвинка хотод байдаг бөгөөд энэ музейг сурагч, оюутан, багш нар, ОХУ-ын болон гадаадын компанийхан, холбооны улсын Засгийн газар гишүүд, олон улсын болон бүс нутгийн хурал, зөвлөгөөнд оролцогч нар зэрэг жилдээ 90 мянга орчим хүмүүс үзэн сонирхож байна (Зураг 5.5.1).

Зураг 5.5.1. Байгаль нуурын музейг үзэж буй нь

Музейн судалгаа болон сургалт 8 үзүүлэндр тулгуурладаг бөгөөд мужийн хэмжээнд Байгаль нуурын судалгааны талаарх зуны сургалт, “Байгаль нуурыг мэдэгч” нэртэй мэдлэгийн тэмцээн, Байгаль нуурын судалгааны талаар олон улсын тэмцээн зохион байгуулах зэрэг арга хэмжээнүүдийг тогтмол явуулдаг. 2012 онд энэхүү музейд 6 сэдэвчилсэн үзэсгэлэн гаргасан.

Музейн экологи-сургалтын төв нь компьютерийн өрөө, “микроскоп”компьютер”-ийн системээр тоноглогдсон бөгөөд энэ нь 21 хүний багтаамжтайгаас гадна дунд болон дээд сургуулийн сурагч, оюутнуудад Байгаль нуурын экологийн талаар харилцан санал солилцох, музейд байгаа мэдээллийг түгээн дэлгэрүүлэх боломжийг бүрдүүлдэг.

2013 онд ОХУ-ын ШУА-ийн Байгаль судлалын Байгалийн музей нэмэлт сургалтын материал болгон “Байкал-Эко Network” нийгэмлэгтэй хамтран 5-6 дугаар ангийн сурагчдад зориулан Байгаль нуурын усны хүрээний зургийн хэвлэн гаргасан байна.

Эрхүү мужийн дунд сургуулиудад экологийн сургалт нь “Экологи” ба “Байгаль нуурын судалгаа” гэсэн хичээлүүдээр хийгдэх бөгөөд энэ нь ерөнхий эрдмийн сургалтын хөтөлбөрийн бүрэлдэхүүн хэсэг болохоос гадна тусгай нэмэлт ангийг бас зохион байгуулдаг. Тусгайлсан экологийн нэмэлт анги нь сонгон сургалт хэлбэрээр албан бус явуулдаг бөгөөд хүүхдийн экологийн нийгэмлэг, экологийн хөгжилд чиглэсэн томоохон арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулахаас гадна сургуулийн сурагчдыг экологийн зуны лагерь зохион байгуулдаг.

2013 онд Экологийн болон Байгаль судлалын мэргэшсэн сургалт, тусгай курсуудад Эрхүү мужийн 23 мянган сурагчид хамрагдсан байна. Хотын ерөнхий боловсролын сургуулиудад экологи-биологийн чиглэлийн 448 бүлгэм ажилладаг бөгөөд үүнд 7500 сурагчид хамрагддаг байна. Эрхүү мужийн нэмэлт сургалтын байгууллагуудад экологийн болон байгалийн шинжлэх ухааны чиглэлээр 1055 нэгдэл ажилладаг ба 14500 өсвөр насныхан оролцдог байна. Эрхүү мужид экологи-биологийн чиглэлийн нэмэлт боловсролын 7 байгууллага ажилладаг бөгөөд үүнд 10 мянган хүүхэд өсвөр насныхан хамрагдаж байна.

2012 онд мужийн болон хотын байгаль суд­лалын чиглэлээр сурах бичгийг төрөлжүүлэх, сургалтын процеёёыг ойртуулах чиглэлээр “Байгаль судлал” сурах бичиг шинээр хэвлэн гаргасан байна (“Байгалийн амьд ертөнц”, “Хүн ба Байгаль” -6(7) дугаар ангиуд)

Хамгийн чухал арга хэмжээнүүд:

- Мужийн хэмжээнд “Байгалийн клай­доскоп” хүүхдийн экологийн фестиваль зохион байгуулав (2012 оны 3 дугаар сарын 28-29-ний өдрүүд).

- Сурагчдын ойн мужийн чуулган (2012 оны 6 дугаар сарын 22-26-ны өдрүүдэд)

- Байгаль судлалын олон улсын анхдугаар олимпиад (2012 оны 6 дугаар сарын 5-8 ны өдрүүдэд). Эрхүү муж, Буриад улс, Байгалийн хязгаар, Монгол Улсын боловсролын байгууллагын 24 баг оролцсон. Олимпиадыг ОХУ-ын ШУА-ийн Байгалийн музейн Эрхүүгийн салбарт зохион байгуулсан байна. Уралдааны үр дүнгээр ажлын явцад “Байгаль нуур-Хөвсгөл” бүтээлч ажлын хэсэг зохион байгуулсныг мэдээлсэн байна.

-“Байгалийг хамгаалъя”сэдэвт Байгаль судлалын олон улсын II олимпиад (2013 оны 6 дугаар сарын 5-8 ны өдрүүдэд) ОХУ-ын ШУА-ийн Байгалийн музейн Эрхүүгийн салбарт зохион байгуулсан. Энэхүү олимпиадад Эрхүү муж, Байгалийн хязгаар, Буриад улсын 100 гаруй сурагчид оролцсон. Мөн энэхүү олимпиадад БНСУ, БНХАУ-ын сурагчид анх удаа оролцсон байна (Зураг 5.6.2) [4, 6].

Буриадын БНУ-ын Байгалийн нөөцийн яам экологийн боловсрол, экологийн соёлын формацийн стратеги (Буриадын БНУ-ын Засгийн газрын 2011 оны 12 дугаар сарын 21-ний өдрийн 682 дугаар тогтоолоор батлагдсан)-ийг 2012-2016 онуудад Буриадын БНУ-ын нутаг дэвсгэр дээр боловсруулсан байна. Энэхүү стратегийг Буриадын БНУ-ын Засгийн газрын орлогчоор ахлуулсан Нийтийн экологийн зөвлөл хэрэгжүүлж байна.

Зураг 5,5.2. “Байгалийг хамгаалъя” сэдэвт Байгаль судлалын олон улсын II олимпиадын ялагчид

Байгаль нуурын байгаль орчны менежментийн хүрээлэнгийн Олон улсын экологи-сургалтын төв Истомино (Буриадын БНУ-ын Истомино тосгон) нь Сибиртээ хамгийн том нь бөгөөд Сэлэнгэ мөрний цутгал дээр оршдог (Зураг 5.5.3).

Зураг 5.5.3. Олон улсын экологийн боловсролын төв “Истомино”

- Байгаль нуурын болон Сэлэнгэ мөрний делтийн экосистемийн эрдэм шинжилгээ, материал-технологийн болон суурь судалгаанд дэмжлэг үзүүлэх ба эдгээр нь Байгаль нуурын сав газрын антропоген нөлөөлөл, биологийн төрөл зүйлийн өөрчлөлтийн индикатор болдог.

- Шинжлэх ухааны судалгааны экспеди­цүүдийг явуулах

- Байгаль нуурын бүс нутгийн тогтвортой хөгжлийн асуудлаар эрдэм шинжилгээний хурал, уулзалт, онол-практикийн бага хурал зохион байгуулах

- экологи, хими, физик, математикийн чиг­лэлээр хүүхдийн дунд сэдэвчилсэн практикийн курс, сургалт зохион байгуулах

- экологийн аялал жуучлалыг хөгжүүлэх: гэр бүлийн экологийн хөдөө аж ахуйн системийг харуулах, органик хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглах:

Зураг 5.5.4. “Дельтүүд: гарал үүсэл, хөгжил, загварчлал ба тогтвортой хөгжил” олон улсын бага хурлын оролцогчид

Үйл ажиллагаа:

- 2012 оны 7 дугаар сарын 26-наас 8 дугаар сарын 10-ны өдрийн хооронд Баруун Забайгальск (Буриадын БНУ-ын)-т Олон улсын денлроэкологийн экспедици зохион байгуулж, үүнд Сибирийн Холбооны Их Сургууль (Красноярск), Аризоны Их Сургууль (АНУ) судлаачдыг оролцуулсан (Зураг 5.5.6).

Зураг 5.5.5. Дендрохронологийн дээжлэлт-

- 2012 оны 7 дугаар сарын 27-ноос 8 сарын 01-ний өдөр хүртэл “Өнөөгийн цөлжилтийн процессын нөхцөлд Төв Азийн хойт хэсгийн ландшафт, байгалийн нөөцийн цогцолборын олон улсын орон зай, цаг хугацааны зохицуулалт” сэдэвт олон улсын семинарт Монголын мэргэжил нэгт нөхөд оролцсон.

.

Зураг 5.5.6. Семинарт оролцогчид

- 2013 оны 4 дүгээр сарын 18-20-ны өдрүүдэд Буриадын БНУ-ын Байгалийн нөөцийн яамны дэмжлэгтэйгээр зохион байгуулсан “2012-2020 онуудад Байгаль нуурыг хамгаалах, түүний байгалийн нутаг дэвсгэр дэх нийгэм-эдийн засгийн хөгжил” Холбооны зорилтот хөтөлбөрт тусгагдсан ажлын хүрээнд Прибайкальскийн төрийн мужууд болон ТХГН-ийн удирдлагуудын оролцсон семинар.

Зураг 5.5.7. Экспедицид оролцогчид

Зураг 5.5.8. Дельталёт агаарт

- 2013 оны 6 дугаар сарын 26-30-ны өдрүүдэд “Бүс нутгийн тогтвортой хөгжлийн асуудлууд” сэдэвт Оросын залуу үеийн YII семинар зохион байгуулсан.

-2013 оны 6 дугаар сарын 25-наас 8 сарын 08-Франц, Швейцарийн залуучууд оролцсон “Транс-Евроазийн Леман-Байгалийн плит” төслийн хүрээнд зохион байгуулсан олон улсын экспедици зохион байгуулсан.

2013 оны 7 дугаар сарын 30-наас 8 дугаар сарын 2-ны өдрүүдэд Монгол Улсын Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам, Буриадын БНУ-ын Байгаль хамгаалал, иргэний мэргэжлийн цагдаа, Буриадын БНУ-ын Ойн Агентлаг, Буриадприроднадзор зэрэг байгууллагуудын төлөөлөл оролцсон “Байгаль нуурын хүрээлэн буй орчны асуудал, ногоон эдийн засгийн үүрэг тунхаглал” сэдэвт семинар зохион байгуулсан.

Буриад улсын БШУЯ-ны улсын экологи-биологийн төвд суралцагчдын дунд 2012-2013 онуудад ард түмний уламжлалт байгаль хамгаалал, экологийн суртал ухуулга, байгал­ийг бүрэн байлгахад чиглэсэн “Ойг хойч үедээ хадгалъя” этноэкологийн уламжлал  “Цагаалга”, “шувуудын үүрийг хайраар угтацгаая” экологийн сар, “Юннат” экологийн зуслан зэрэг хүмүүжлийн ажил хийгдсэн байна.

Уламжлалт хүүхдийн уран бүтээлийн үзэсгэлэн “Эх дэлхий амьд байг”-т улсын 500 гаруй авяаслаг сурагчид уран бүтээлээ гаргах боломжийг бий болгосон байна. “Эх дэлхий-бидний гэр онол-практикийн бага хуралд авъяаслаг хүүхдүүд өөрийн боломжийг илрүүлж, цаашид өсөн дэвжихэд тус дөхөм болж байна. Экологийн соёлыг бий болгох, хүрээлэн буй орчныг танин мэдэх сонирхлыг дээшлүүлэхийн тулд Төвд экскурс зохион бай­гуул­сан байна. Нийт 22 сэдэвчилсэн семинар зохион байгуулсан байна. 2012 онд дараахи арга хэмжээнүүдэд оролцсон байна. Үүнд:

- Хүүхдийн нэмэлт боловсролын хүрээнд Бүх Оросын Экологи-биологийн эрдэм шинжилгээний маргаан, “Ногоон гариг” Бүх Оросын олон улсын хүүхдийн экологийн форум,

- В.И.Вернадсийн уралдаан,

- Бүх Оросын өсвөр насны хүүхдүүдийн “Үр удам” ойн уралдаан,

- Бүх Оросын ахлах ангийн сурагчдын усны төслүүд маргаан,

- Бүх Оросын “Миний бяцхан эх орон, байгаль, соёл, угсаа” сэдэвт маргаан

- Бүх Оросын салбар дундын экологийн болон судалгааны хүрээн дахь төсөл хөтөлбөрүүд маргаан.

Өсвөр үеийн хүмүүжлийн ажилд Буриад улсын спортын чиглэлийн холбоо ихээхэн ажил хийж байна (Дарга Е.Ю.Осипов, www.fso.sdep.ru). Энэхүү холбоо 600 гаруй сурагчдыг оролцуулсан олон нийтийн спортын арга хэмжээг Улаан-Үд хот, Галуут нуур, Саган нур зэрэгт зохион байгуулсан (Зураг 5.5.10).

Ойн жилийн ажлын хүрээнд “Ойг түймрээс хамгаалъя” сэдэвт ажлыг оюутнуудын дунд зохион байгуулав. 5 дугаар сарын 12-нд Үндэсний мод тарих өдрөөр төвийн оюутнууд, Холбооны Ойн агентлаг, Буриадын БНУ-ын Гүйцэтгэх болон хууль эрх зүйн байгууллагын төлөөлөгчидтэй хамтран Заиграевск районы Тодохт тосгоноос холгүй 960 нарс мод тарьсан байна. Түүнээс гадна олон улсын ойн жилийн хүрээнд “Буриадын БНУ-ын сурагчдын ойн нийгэмлэгийг дэмжих нь” сэдэвт аялал зохион байгуулсан байна. Экологийн шагнал урамшуулалыг дээшлүүлэх, байгаль хамгаалах сонирхлыг урамшуулахын тулд Төвд экскурс зохион байгуулсан байна. Жилийн туршид 1500 оюутан сурагчид сэдэвчилсэн болон зааварчилсан экскурс зохион байгуулсан байна. Нийт 22 экскурсыг зохион байгуулсан.

Зураг 5.5.9. “Оросын азимут” спортын чиглэлийн Бүх Оросын тэмцээн

2013 оны 9 дүгээр сарын 27-29-ний өдрүүдэд Улаан-Үд хотноо Байгаль судлалын бүс хоорондын IX Олимпиад болсон бөгөөд энэхүү олимпиадад Буриад улсын 11 дүүргийн 20 баг оролцсон байна. Олимпиад “Байгалийн флор”, “Байгалийн фаун”, “Нуур судлал”, “Хүрээлэн буй орчны экологи мониторинг” гэсэн 4 номинацаар явагдсан байна (Зураг 5.5.9). Эцсийн тэмцээний ялагч нь 2013 оны 11 сарын 2-6-ны хооронд Калужск мужийн соёл-боловсролын “Этномир” төвд болсон Оросын Газар зүйн нийгэмлэгийн Бүх Оросын залуучуудын нэгдүгээр чуулганд оролцсон бөгөөд энд Буриад улсын төлөөлөл нэгдүгээр байрыг эзэлсэн байна.

2013 оны 9 дүгээр сарын 27-28-ны өдрүүдэд Улаан-Үд хотноо Буриад улсын Байгалийн нөөцийн яамны дэмжлэгээр Хүрээлэн буй орчны жил, аялал жуулчлалын жилд зориулан экологийн хөдөлгөөний тэргүүлэгчдийн Байгалийн V боловсролын форум болсон байна. Энэхүү форумын оролцогчид нь 8-11 дүгээр ангийн сурагчид, Улаан-Үд хотын нэмэлт боловсролын сургууль, байгууллагын сурган хүмүүжүүлэгчид байв. Мөн тэрчлэн “Хогийн эсрэг”, Миний Байгаль”, “Газар дээрхи экологийн ул мөр” зэрэг оюуны Интернет-марафон, фото зургийн уралдаан болсон байна.

Зураг 5.5.10. Байгаль судлалын олимпиадын оролцогчид

2004 оноос эхлэн Буриадын БНУ-ын Байгалийн нөөцийн яам, ОХУ-ын ШУА-ийн Байгалийн менежментийн хүрээлэнгийн ивээл дор “Байгаль нуурын ертөнц” сэтгүүл хэвлэгдэн гарч байна. 2013 оны төгсгөл дээр энэхүү сэтгүүл дээр 40 орчим өгүүлэл хэвлэгдэн гарсан байна (Зураг 5.5.11).

Зураг 5.5.11. Арга хэмжээнд оролцогчид

Забайгальскийн хязгаар: -ын Засгийн газрын 2009 оны 10 дугаар сарын 20-ны өдрийн 673 тоот тогтоолоор “Забайгальскийн хязгаарын нутаг дэвсгэрт 2020 он хүртэл экологийн боловсрол, экологийн соёлын, экологийн боловсролын төлөвшлийн стратегийг хэрэгжүүлэх бүс нутгийн төлөвлөгөөг баталсан байна. Санхүүжилт нь хотын захиргаанаас гаргахаар төлөвлөгдсөн бөгөөд экологийн боловсрол, экологийн хүмүүжлийг төлөвшүүлэх үйл ажиллагаанд зориулагдах юм. Энэ хугацаанд Забайгальскийн хязгаарт тусгайлан кампанит ажил, уралдаан тэмцээн, уулзалт, экологийн экспедицүүд зохион байгуулагдсан байна.

Зураг 5.5.12. “Мир Байкала” сэтгүүл

БШУЯ Забайгальскийн хязгаарын залуу улс төрчдийн 6 дугаар сарын 21-ний өдрийн 509 тоот захиалгыг хэрэгжүүлэх зорилгоор Экологийн боловсролын зааварлагчдын чанарын үнэлгээний үзүүлэлтийн сургалт явуулсан байна. Энэхүү үзүүлэлт нь засаг захиргааны сургалтын үр ашгийг тодорхой­лоход ашиглагддаг.

Забайгальскийн хязгаарын Улсын Их Сургуулийн экологийн боловсролын лаборатори экологийн боловсролын систем, Забайгальскийн хязгаар болон ОХУ-ын бусад бүс нутгийн багш, сурган хүмүүжүүлэгчид, боловсролын мэргэжилтэнгүүдэд хамтын ажиллагааны туслалцаа дэмжлэг үзүүлж, тусгайлсан сургалтын материал, электрон мэдээллийн тоног төхөөрөмж, улсын шинэ стандартад нийцсэн багш нарын гарын авлага бэлтгэж байна. Эдгээр нь ажлын сургалтын ном “Миний цэвэр Забайгальск”-д хэвлэгдсэн байна. “Би асуулт тавьж сурч байна” (зохиогч нь Е.А.Игумнова, И.В.Барахоева), “Бүс нутгийн экологи” оюутнуудын бие даалт болон зохион байгуулалтын гарын авлага (зохиогч нь Е.А.Игумнова, О.В.Корсун), “Забайгальскийн байгалийн экологийн экскурс” (зохиогч нь О.В.Корсун) алдартай хэвлэл “Забайгальскийн Амур голын сав газар” (хянан тохиолдуулсан Н.В.Помазкова) зэрэг.

Н.Г.Чернышевскийн нэрэмжит Забайгальскийн улсын их сургууль, ОШУА СС-ын эрдмийн зөвлөлийн шийдвэрээр Забайгальскийн улсын Их сургуулийн экологийн болон экологийн боловсролын тэнхим үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Жил бүр Забайкальскийн хязгаарын экологиор бакалавр, магистрийн зэргийг хамгаалж байна.

Жил бүр 4 дүгээр сарын 22-нд боловсролын болон байгаль орчны хүрээлэнгүүд “Байгаль хамгаална гэдэг нь эх орноо хайрлаж байна гэсэн үг” сэдэвт экологийн компанит ажлыг зохион байгуулж, 140 байгууллагын мэдээл­лийг хүлээн авсан байна.

Энэ нь “Забайгальскийн байгаль” нэртэй вэбсайттай бөгөөд мэдээлэл-боловсролын эх үүсвэрийг Орос, Англи хэл дээр гаргаж байна (http://www.nature.chita.ru).

Хязгаарын түвшинд “Байгаль орчноо хамгаалъя” экологийн сонинг хэвлэн гаргаж байгаа бөгөөд 999 өгүүлэл хэвлэн гаргасан байна.

Байгаль судлалын олон улсын I олимпиа­дад  Новая Кука хотын “Залуу экскурсчид эчнээ сургуулийн суралцагчид, “Забайкальскийн хүүхэд-залуучуудын төв”-ийн хүүхдүүд оролцсон байна. Мөн Забайкальск хязгаарын “Озеро Котокель – Гаффская болезнь – оз. Байкал – оз. Кенон” төслийн баг оролцож I байр эзэлсэн байна.

2013 оны 4 дүгээр сарын 18-19-ний өдрүүдэд “Байгаль миний зүрхэнд” Байгаль судлалын чиглэлээр сурагчдын III бүс нутгийн олимпиад болсон байна. Энэхз олимпиадад Забайгальскийн хязгаарын 16 дүүргийн 83 сургуулийн сурагчид, Буриад улсын Улаан-Үд хотын экологи-биологийн төвийн багууд оролцсон байна.

2013 оны 5 дугаар сарын 23-нд Ивано-Арахлейгийн улсын байгалийн ландшафтын цогцолбор газарт олон улсын биологийн олон янз байдалд зориулсан хог цэвэрлэгээний ажил хийгдсэн байна. Энэхүү экологийн десантад Чита хотын ЕБС-ийн 33 дугаар сургууль, “Экология” ХХК, Ивано-Арахлейгийн улсын байгалийн ландшафтын цогцолбор газрын ажиллагсад оролцсон байна.

2012-2014 онуудад Монгол Улсад байгаль орчныг хамгаалах, экологийн боловсролын түвшинг дээшлүүлэх, экологийн чиглэлийн мэдээллийг түгээх зорилгоор хэд хэдэн сургалтыг зохион байгуулсан [10]. Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх Институт, Монголын боловсролын төв 2013 оны 11 дүгээр сарын 18-19-ний өдрүүдэд “Тогтвортой хөгжил-Экосургууль” сургалтыг явуулсан бөгөөд энэхү арга хэмжээг Швейцарийн хөгжлийн Агентлаг ивээн тэтгэсэн байна. Энэхүү сургалтад 20 багш сурган хүмүүжүүдэгчид оролцсон бөгөөд экологийн боловсролоор төрөл бүрийн хичээл заах арга зүйг эзэмшсэн байна. Түүнээс гадна 2014 оны 1 дүгээр сарын 28-29-ний өдрүүдэд “Нийгмийн оролцоо ба Эко-сургалт” сургалтыг зохион байгуулсан бөгөөд энэхзз сургалт нь хичээл тус бүрт тогтвортой хөгжлийн үзэл агуулгыг хэрхэн суулгах талаар анхаарал хандуулсан байна.

Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх Институт 1 жилээс бага хугацаагаар хичээл зааж байгаа химийн багш нарт мэргэжлийн сургалт явуулсан бөгөөд 5-6 жил биологийн хичээлийн сургалт явуулж байгаа биологийн багш нарт биологийн хичээлийн сургалт явуулсан байна. Энэхүү сургалтад 115 багш, сурган хүмүүжүүлэгчид оролцсон бөгөөд сургалтын Усны нөөцийн Агентлаг, БОНХЯ ивээн тэтгэж, сургалтыг гадаа ил байгальд явуулсан байна. Тэдгээр нь лекц сонссноос гадна хүрээлэн буй орчны бохирдол, усны нөөцийн ашиглалттай холбоотой баримтат кино, музейн үзмэрийг үзсэн байна. Энэхүү сургалтын үр дүнд багш нар тогтвортой хөгжлийн концепци, экологийн боловсролтой танилцснаас гадна сурагчдын насны ангилалд зохицсон, багшлах шинэ арга барилд сурсан байна. 2013-2014 онуудад Институт 21 сургалтыг зохион байгуулсан бөгөөд 1270 багш, сурган хүмүүжүүлэгчид хамрагдсан байна.

2012 оны 12 дугаар сард НҮБ-ын Ерөнхий     Ансамбль 2013 оныг усны хамтын ажиллагааны жил болгон зарласан байна. Үүнтэй холбогдуулан БОНХЯ ус хангамж, усыг түгээх, усны өсөн нэиэгдэж буй хэрэгцээг хангах асуудалд онцгой анхаарал тавьж ажилласан байна. БОНХЯ ус ашиглалтын зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд бүх талын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, салбар хоорондын болон олон улсын хамьын ажилагааг өргөжүүлэх талаар үүнд олон нийтийн анхаарлыг төвлөрүүлэхэд гол анхаарлаа хандуулж ирсэн байна. 2013 оны 1 дүгээр сарын 29-нд Улаанбаатар хотод мэдээлэл солилцоог нэмэгдүүлэх, хилийн усны хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, НҮБ-ын Мянганы хөгжлийн зорилтод тулгуурласан үндэсний болон олон улсын хууль эрх зүйг тодорхойлох зорилгоор “Ус ашиглалтын салбар дахь нэгдсэн арга зүйн бодлого” семинарыг зохион байгуулсан байна. Энэхүү семинарт төрийн болон ТББ-ын 95 төлөөлөл оролцсон байна.

2013 оны 3 дугаар сарын 29-нд зөвлөлийн ажлыг эрчимжүүлэх, байгалийн нөөцийн үр ашигтай, хариуцлагатай ашиглалтыг хангах, хүрээлэн буй орчны хамгаалалтын ерөнхий агуулгыг дээшлүүлэх зорилгоор “Хүрээлэн буй орчны салбарын асуудалд олон нийтийн оролцоог хөгжүүлэх, хамтарсан шийдвэр гаргахад хамтын ажиллагааг дэмжих асуудлаар сонирхсон талуудын зөвлөлгөөн”-ийг зохион байгуулав. Энэхүү семинарт 10 гаруй хүн оролцсон байна.

2012 онд УИХ-аар батлагдсан хүрээлэн буй орчны салбар дахь багц хуулийн хүрээнд усны нөөцийн асуудлыг цогцолбороор шийдвэрлэх эрх зүйн баазыг бий болгосон байна. Манай оронд одоогийн байдлаар 29 сав газрын захиргаа байгуулагдсан. Иймээс 2013 оны 4 сарын 25-нд “Голын сав газарт усны нөөцийг цогцолбороор хэрэгжүүлэх хандлагын эрх зүйн хэм хэмжээ” сургалтыг Дархан уул аймагт зохион байгуулав. Энэхүү сургалтын зорилго нь хуулийн зарим заалтуудыг төрийн албаны орон нутгийн түшмэд, ус ашиглагчид, хуулийн байгууллагын ажилтнуудад хууль эрх зүйн мэдээлэл өгөхөд чиглэгдсэн болно. Бүхэлдээ Ор­хон, Сэлэнгэ, Төв, Булган аймгуудын БОАЖ-ын мэргэжилтнүүд, Сэлэнгэ аймгийн Ерөө, Сэлэнгэ голуудын сав газрын захиргааны 72 ажилтнууд оролцсон байна.

2012 оны 10 дугаар сарын 04-нд “Экосистемийн дасан зохицох хөгжлийг дэмжих зорилгоор Байгалийн нөөцийн салбар дахь экологи-эдийн засгийн үнэлгээ” сэдэвт семинарыг 2012 оны 10 дугаар сарын 04-нд зохион байгуулсан байна. Энэхүү семинарт төрөл бүрийн байгууллага түүний дотор үндэсний зөвлөлдөх бүлэг, төсөл хэрэгжүүлэгч байгууллага, шинжлэх ухааны байгууллага, ТББ, их сургуулиуд, төсөл хэрэгжиж буй аймгуудын төлөөлөл 64 хүн оролцсон байна. Семинарын зорилго нь цаг уурын өөрчлөлттэй холбоотой эдийн засгийн үнэлгээний талаархи олон улсын санал, санаачлагыг дэмжих, энэхүү асуудлаар мэдээлэл солилцох, үндэсний зөвлөх группд туслалцаа үзүүлэх, эдийн засгийн үнэлгээний загварчлалын хөгжил дэх тэргүүний туршлагын талаар мэдээлэл цуглуулах, эдийн засгийн үнэлгээ явуулах зэрэг асуудлыг хэлэлцсэн байна.

2012 оны 11 дүгээр сарын 28-29-ний өдрүүдэд “Хүрээлэн буй орчын багц хуулийг батласны дараах эрх зүйн акт, дүрэм, журмын өөрчлөлтийн тухай” семинарыг зохион байгуулсан бөгөөд энэхүү семинарт 100 гаруй оролцогчдыг хамруулсан байна. Энэхүү семинарын зорилго нь батласан багц хуулийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдуулан эрх зүйн актуудад нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай асуудлыг авч хэлэлцсэн байна.

Байгаль орчны хамгаалах чиглэлийн төрийн бус болон бусад ашгийн бус байгууллагуудын эрх, үүргийг “Байгаль орчныг хамгаалах тухай” холбооны хуулийн 12 дугаар зүйлд тодорхойлсон байдаг (2002.01.10, Холбооны хууль №7-ФЗ).

Байгаль нуурын бүсэд экологийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг 100 гаруй ашгийн бус байгууллагууд бүртгүүлсэн байдаг. Байгаль нуурын бүс нутгийн экологийн төрийн бус байгууллагууд нь ОХУ-д хамгийн идэвхтэй нь юм [4, 6, 11].

Эрхүү муж: “Байгаль нуурын экологийн дол­гион” Эрхүүгийн бүс нутгийн төрийн бус байгууллага (IRNGO “BEW”) нь шинжлэх   ухаан, олон нийтийн “Байгаль нуур үзэсгэлэн”-г зохион байгуулан, бусад төрийн бус байгууллагуудын оролцоотойгоор орон нутгийн оршин суугчид, эрдэм шинжилгээ, боловсролын байгууллагууд нь Байгаль нуурын өнөөгийн байдлыг үнэлж, нөхцөл байдлын шалгуур үзүүлэлтүүдийг тодорхойлсон. Төслийн гишүүд фосфатийн өндөр агууламжийг илрүүлсэн бөгөөд (0.25 мг/дм³ хүртэлх), их хэмжээний Spirogyra ба хөх ногоон өнгийн нуурын ургамал (Anabaena lemmermanni)-ын тархац ажиглагдсан байна.Чивыркуйскийн буланд, Elodea-ын хэт их өсөлтийг тодорхойлсон ба зарим хэсэгтээ биомассийн концентрац нь 26 кг/м² байв. Монахово тосгоны нутагт жуулчдаас үүдсэн шингэн хаягдлын улирлын хугацаан дахь хэмжээ нь 160 тн гэж тооцоолсон байдаг.

- Большое Голоустное, Малое Голоустное болон Байкальск зэрэг хотуудад хотын захиргааны дэмжлэг оролцоотойгоор “Орон нутгийн бүлгийн тогтвортой хөгжилд иргэний нийгмийн үүрэг” бага хурлыг зохион байгуулав.

- “Сибирь болон Алс дорнодын голууд” олон улсын VIII бага хурлыг Бүх дэлхийн байгаль хамгаалах фондтой (WWF) хамтран зохион байгуулж бага хурлын материалаар товхимол хэвлэн гаргав (Зураг 5.6.1).

Зураг 5.6.1. Бага хурлын хуралдаан

2013 онд Байгалийн Экспедици үргэлжлэн ажииласан бөгөөөд энэхүү ажлаар:

- ОХУ болон Эрхүү мужийн улаан номонд орсон Ольхон арлын олихоны астрагал, сойзон череплодникийн төрөл зүйлийн байдлын талаар үнэлгээ хийсэн.

- Голоустьная голын дельтийн шугуйн модны үлдэгдэлийн судалгаа хийсэн.

- “Ольхоны элсэн эргийн ургамлыг хамгаалъя” “Тополягийн үлдэгдэлийн шугуй” зэрэг календарь гаргасан.

- “Байгалийн Их жим” Бүс нутгийн хоорондын олон нийтийн байгууллага 2013 онд дараах ажлыг зохион байгуулсан байна.

- Өвлийн төсөлд (Гурван сарын 20-29-ний өдрүүдэд) Москва, Мурманск, Кемерова хотуудын сайн дурын ажилчид оролцсон байна. Байгалийн цогцолборт газрын Танхой тосгонд төслийн оролцогчид 500 метр замд хүн ам бага суурьшсан хэсэгт замын цэвэрлэгээг хийсэн ба зочдын төв, газрын хөндлөн огтлох хэсэгт плакат хийсэн байна (Зураг 5.6.2),

Зураг 5.6.2. Авто хөсөгтэй иргэдийн явган замын хэсэг

5 дугаар сарын 25-26-ны өдрүүдэд 12 бүлэг, сайн дурын төрийн бус байгууллагууд Байгалийн төв замын 26 км-т булаг тохижуулах ажлыг хийсэн байна. Энэхүү үйл ажиллагааг En+ Group компанийн дэмжлэгтэйгээр хийсэн. Энэхүү үйл ажиллагаанд оролцогчид усны урсацын тогоог байгуулж, урсацын замыг цэвэрлэснээс гадна булагт хүрэх замын гишгүүрийг дахин шинэчилж, борооны үед булгийн усыг бохирдохоос сэргийлж замын хажуугаас урсах усны урсацыг сайжруулсан байна.

5 дугаар сарын 25-26-ны өдрүүдэд 12 бүлэг, сайн дурын төрийн бус байгууллагууд Байгалийн төв замын 26 км-т булаг тохижуулах ажлыг хийсэн байна. Энэхүү үйл ажиллагааг En+ Group компанийн дэмжлэгтэйгээр хийсэн. Энэхүү үйл ажиллагаанд оролцогчид усны урсацын тогоог байгуулж, урсацын замыг цэвэрлэснээс гадна булагт хүрэх замын гишгүүрийг дахин шинэчилж, борооны үед булгийн усыг бохирдохоос сэргийлж замын хажуугаас урсах усны урсацыг сайжруулсан байна.

-жуулчдын 4 замыг байгуулах, тоноглох ажлыг Зуны төслөөр хэрэгжүүлсэн бөгөөд энэ нь “Цэвэр Байгальд хүрэх зам”, “Хүрхрээн нутагт очих зам”, “Хамар даваа-1 нуруун”, “Үлгэрийн хязгаар-1” зэрэг замууд бөгөөд эдгээр нь Байгаль-Ленийн байгалийн цогцолборт газрын нутаг дээр оршдог.

2012 оны 3 дугаар сарын 28-29-ний өдрүүдэд “Байгаль нуурыг хамтдаа хамгаалъя” ашгийн бус хамтралын байгууллага нь “Байгаль нуурын түмнүүдэд” сэдэвт бүс нутгийн хүүхдийн экологийн наадмыг зохион байгуулсан. Наадмын оролцогчид нь Эрхүү (2 баг), Слюдянск, Усольск, Черемховск (2 баг), Шелеховск, Ольхонск, Тайшетск, Усть-Кутск болон Эрхүү мужийн Ангарск районы сургуулийн хүүхдүүд, Эрхүүгийн урлагийн ордны багийг хамарсан байна. 2012 онд, оролцогчдын тоо нь En+ компаний санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр 96 хүн болж нэмэгдсэн байна.

Зураг 5.6.3. Байгалийн цогцолборт газрын сайн дурынхны лагерь

Эрхүү мужийн хүүхдүүдэд зориулсан нэмэлт боловсролын төв нь сургуулийн ойн бүсийн уулзалт (6 дугаар сарын 22-26-нд) зохион байгуулсан. Эрхүү мужийн сургуулийн байгууллагуудын XI чуулга уулзалт спорт, амралтын цогцолборт зохион байгуулагдлаа. Чуулга уулзалтын хамтран зохион байгуулагчид нь: Эрхүү мужийн ойн менежментийн агентлаг болон тус мужийн ой хамгаалах агентлагууд байлаа. Ерөнхий ивээн тэтгэгч (спонсор) нь “Илим-групп” байв. Красноярск, Алтай, Забайкальскийн хязгаарын болон Буриадын БНУ-аас орон нутгийн боловсролын байгууллагууд болон Эрхүү мужийн бүс нутгийн төрийн бие даасан байгууллагуудын 45 баг байсан.

2013 оны 6 дугаар сарын 1-5-ны хооронд Эрхүү хотоос 20 км-т орших “Елочка” зуслан-буудалд Эрхүү мужийн сургуулийн залуу ойчдын XII чуулганд төв оролцсон бөгөөд (Зураг 5.6.4) энэхүү чуулганд Эрхүү мужийн 39 команд, Алтай, Забайкальск, Красноярск хязгааар, Омск, Новосибирск, Буриад улс, Саха-Якутын 7 команд оролцсон. Тэмцээний үр дүнд “Тэргүүний сургуулийн ойчид”, “Залуу амьтан судлаач”, “Залуу ургамал судлаач”, “Залуу ойч”, багийн тэмцээн “Ойн мөшгөгч”, “Ойг амьдаар нь хадгалъя” сурталчилгааны үзүүлбэр материал сургуулийн ойчдын удирдагчдын тайлан, зэргийн тодорхой журмын дагуу шалгаруулан байр эзлүүлсэн байна. Энэхүү чуулганыг Эрхүү мужийн ойн аж ахуйн Агентлаг, Холбооны ойн салбар “Рослесозащита”, “Эрхүү мужийн ой хамгаалах төв”, “Ойн шинжлэх ухаан-техникийн нийгэмлэг” зэрэг байгууллагуудын дэмжлэгтэйгээр явуулсан байна.

Зураг 5.6.4. Чуулганд оролцогчид

Эрхүүгийн киноны сангаас “Хүн ба байгаль” сэдэвт баримтат болон шинжлэх ухааны алдартай киноны Байгаль нуурын олон улсын XI наадмыг зохион байгуулсан  бөгөөд 28 орны 116  киног багтаасан. Үүнээс гадна Оросын кино бүтээгч энэ наадамд 54 киног танилцуулсан. Наадмын кино уралдаанд Австри, Герман, Израиль, Испани, Орос, АНУ, Япон орнуудын 16 баримтат кино оролцсон.

“Прибайкальскьскийн цэвэр ус-ус хам­гаалах олон нийтийн хөдөлгөөн” сэдэвт 1 дү­гээр усны форумын албан ёсны нээлтийн ажиллагаа нь 2012 оны 11 дүгээр сарын 30-ны өдөр болсон. Эрхүү мужийн Росприроднадзорын захиргаа нь ус-хамгаалах төслийн түншүүдийн нэг байсан ба Бүх оросын Байгаль хамгаалах нийгэмлэгийн мужийн салбараас санаачилсан юм. Энэхүү төсөл нь Байгалийн нөөцийн яам болон Эрхүү мужийн боловсролын яамны дэмжлэгтэйгээр хэрэгжиж байгаа бөгөөд нийгмийн нэн чухал ач холбогдолтой төслөөр шалгарч байсан. “Прибайкальскьскийн Цэвэр ус” –ний оролцогчид нь 60 гаруй экологийн холбоо, боловсролын байгууллагын ажилтнууд, мужийн засаг захиргааны 22 нэгжийг хамарсан байна. Зуслан, экспедицийн үеэр сургуулийн хүүхдүүд судалгаа хийх, усны объектийн бүртгэл хөтлөх, булаг шандын талаархи боловсролд гар бие оролцох ур чадварыг олж авах боломжтой. Усны 1 дүгээр форумд Усть-Кута, Братска, Эрхүү, Черемхова, Саянск, Усть-Ордын Буриадын автономит район, Слюдянск, Куйтунск, Усольск болон бусад муж, районы залуу экологичид оролцсон байна.

2013 онд баримтат болн шинжлэх ухааны түгээмэл ба сургалтын Байгалийн олон улсын “Хүн ба Байгаль” XII кинофестивалийг зохион байгуулсан (кино үзүүлбэрийг 2013 оны 1 дүгээр сарын 04-нөөс 10 дугаар сарын 03-ны хооронд хийсэн.) Хамгийн шилдэг баримтат кино Павел Фаттахутдиновын “Сибирийн агуу голууд.Лена мөрөн”, Шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн хамгийн шилдэг киногоор Дэвида Сингтона и Саймона Лэмба (Их Британи, Шинэ Зеланд) нарын “Нимгэн мөс” кинонууд шалгарсан байна.

Буриадын БНУ:Бүс нутгийн олон нийтийн байгууллага “Грань” нь ПРООН болон Кока-колагийн “Дусал бүр ач холбогдолтой” төслийн гүйцэтгэгч болно (2010-2013 онууд). Энэхүү төсөл нь усны нөөцийг хамгаалах, орон нутгийн иргэдийн цэвр усны хүртээмжийг хангах, экотуризмыг хөгжүүлэх, иргэдийн экологийн хариуцлагыг дээшлүүлэхэд чиглэгдэж байна. Төсөл хэрэгжих 4 жилийн хугацаанд Улаан-үд, Баргажин, Иволгин, Кабан, Курумкан, Окин, Прибайкаль, Хойт Байгалийн дүүргүүд Эрхүү мужийн ялагч байгууллагууд 40 төслийг хэрэгжүүлсэн байна (Зураг 5.6.5). Энэхүү төслийн хүрээнд “Грань” байгууллага дунд сургуулийн болн бага насны сурагчдад “Байгалийн авдар” сурах бичиг хэвлүүлсэн бөгөөд Буриад улсын Болвсрол, Шинжлэх ухааны яам сургуулийн системд нэмэлт боловсролын чиглэлээр сурах бичиг болгон ашиглах зөвлөмж гаргасан байна.

Зураг 5.6.5. “Байгаль нуурын Бон-Аква” экологийн кампанит ажил

2013 онд “Яагаад далайн хав (nerpa) уйлж байна вэ?” төслийг хэрэгжүүлсэн байна. Энэхүү төслийн хүрээнд Буриад улсын Байгалийн музейд далайн хавын талаар үзэсгэлэн гаргасан байна. Энд “далайн хавын хэвтэш”, музейн фондоос дуураймал хэв зэргийг ашигласанаас гадна нерпийн үр хөврөл-“Өвлийн логово” уураг агуулсан. Хүүхдүүд төрөл бүрийн урлан хийсэн бөгөөд (шавар барималаар далайн хавын дүрс хийх, соронзон будгаар далайн хавын дүрс гаргах гэх мэт) зэрэг нь хүүхдийн сэтгэн бодох болон уран бүтээлч авъяасыг дээшлүүлэхээс гадна далайн хавын Бурятия” (НП “ББТ тухай кино үзүүлсэн байна.

“Большая Байкальская тропа- - Бурятия”) ашгийн бус байгууллага 2012 онд дараахи арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэн байна.

- хүүхдийн ордны ажил сайжирч эхэлсэн бөгөөд Буриад улсын дээд сургууль, коллежтэй хамтран ажиллаж эхлээд байна.

- Мөнх Сарьдаг ууланд авиралт хийсэн. Белый Иркут голд бохирдлыг илрүүлсэн. Олон тооны автосонирхогчид, ууланд авирагчид Мугавек голын Белый Иркут голд цутгах хүртэлх хэсгийг зам болгон ашигладаг байна.

- Унтаж буй арслан уулын дэд бүтцийг сайжруулах талаар ажлыг хоёр дахь жилдээ хийсэн (Тарбагатай район)

- Шумакт экспедици зохион байгуулсан (Бүс нутгийн байгалийн цогцолборт газар).

2013 онд явган хүний замыг хамтын ажиллагааны хэлбэрээр сайжруулсан (Макси­миха-Усть-Баргажин; Хойто-Гол-Шумак; Аршан-Верхняя Березовка). Максимиха аялал жуулчлалын баазын районд хууль бус мод бэлтгэлийг илрүүлсэн. Ажилчдын зуслангийн оролцогчид бэлтгэсэн модны замыг цэвэрлэж, модон дээр тэмдэглэгээ хийсэн байна. Аршан - Верхняя Березовка хэсэгт үлгэр жишээ явган замыг байгуулсан. “Байкал+20” экотуризмын форумын хүрээнд зочдод зориулсан мастер-класс явган замын аялал зохион байгуулсан. Явган зам нь орчин үеийн днд бүтцийн элементүүд болох орох хэсэг, чиг заалт, талбайн төрлүүд, мэдээллийн самбар зэргээр тоноглосон байна. Танхой-Переемная на Москвагийн замуудад судалгаа хийж олон тооны дэд бүтцийн элементүүд хадгалагдсан болохыг тогтоосон. Магадгүй цаашид унадаг дугуйн зам байгуулж болно.

“Байгаль нуурыг хамгаалъя” төслийн багийхан Байгаль нуурын эрэгт олон улсын сайн дурын үйлчилгээ үзүүлж ирсэн 10 дахь жилийн ойн улирлын камп (camp - амралтын газар)-аа нээсэн байна. Камп-д 7 дугаар сарын 18-наас 8 дугаар сарын 15-ны өдрийн хооронд 47 хүн зочилсон байна. Тэд эргийг цэвэрлэх, хог хаягдлыг ухаж, овоолгыг ангилах, цуглуулах зэрэг нэлээдгүй ажлыг хийж байгаа бөгөөд 43 м³ шил, 28.3 м³ хуванцар, 14.6 м³ цагаан тугалга, 68.6 м³ холимог хог хаягдлыг зөөсөн байна (Зураг 5.6.6).

Зураг 5.6.6. Хогийн цэвэрлэгээ

2012 онд Байгаль нуурыг хамгаалах сан­гаас дараах ажлыг зохион байгуулсан:

- “Хакусы” экологийн аялал”,

- Буриадын БНУ-ын Байгалийн баялгийн яамтай хамтран 2012 оны Байгаль нуурын өд­рийг тохиолдуулан 8 дугаар сарын 17-ны өдөр  “Даян дэлхийн Байгаль нуурыг хам­гаалъя” анхны экологийн буяны марафоныг зохион байгуулсан. Хандиваар босгосон хөрөнгө (1 сая рубль)-ийг ирэх зун Байгаль нуурын эрэг дээрх олон нийтийн амралтын газарт шаардлагатай тоног төхөөрөмж болон цэвэрлэгээнд зарцуулах юм (Ялангуяа, Прибайкальскьлск районы Гремячинск болон Горячинск хотхонд).

2013 онд “ТрансЕвразийский перелет Леман - Байгаль” энэхүү фондоор шинжлэх-ухааны судалгааны Экспедици эхэлсэн. Энэхзз экспедицийн зорилго нь агаар мандал, усны гадаргуйн судалгааны шинэ аргачлал, тоног төхөөрөмжийг боловсруулах, нүүрстөрөгчийн эргэлтэд ойн түймрийн нөлөөллийн талаархи мэдлэгийг өргөтгөх, экспедицийн маршрутын хүрээнд байгалийг цогцолбороор хамгаалах санал боловсруулах, нийгэм, олон нийтийн анхаарлыг Европ-Азийн байгалийн нэгдсэн нэг орон зайн экологийг асуудалд төвлөрүүлэх зэрэг юм. Мөн энэхүү фондын дэмжлэгтэйгээр дараахи төслүүд хэрэгжсэн байна.

Зураг 5.6.7. Марафонд оролцогчид

- М.В. Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Улсын их сургуулийн Газар зүйн тэнхим, Буриад улсад Шинжлэх ухааны оюутны нийгэмлэгийн өвлийн экспедици,

- Буриад улсын үндэсний музейд экспе­дицид зориулсан “Байгалийн ертөнц” үзэсгэлэн гаргасан,

- Оросын Газар зүйн нийгэмлэгийн Алс-Дорнодын Экспедицийн төвийн Приморийн тасагтай хамтран байгалийн цэвэр усны нерпийг төрөл зүйлийг хамгаалах асуудлаар цоццолбор экспедици зохион байгуулсан,

- Буриад улсын Баргажин районд “Байгал­ийн цэвэр мөс” экологийн аян зохион байгуулсан,

- “Байгаль дахь экотуризм” олон улсын экологи-аялалыг зохион байгуулсан,

- “Оросын Газар зүйн нийгэмлэгийн” бүх оросын нийгэмлэгийн Буриад улсын салбар 2013 онд дараахи арга хэмжээнд оролцов.

- Транс Евразийский перелет “Леман-Байгаль” (2013-2015 онууд.),

- “Н.М. Пржевальскийн мөрөөр (анхны экспедицийн 150 жилийн ойд зориулсан”

- “Истомино” олон улсын экологи-сургал­тын төв дээр зуны газар зүйн болон экологийн сургуулиуд.

Монголын байгаль орчны иргэний зөвлөл /МБОИЗ/ нь 2008 онд “Байгаль орчны төрийн бус байгууллагуудын улсын анхдугаар зөвлөгөөн”-өөс үүсгэн байгуулагдсан, 21 аймагт салбар зөвлөлтэй, улсын хэмжээнд 700 гаруй төрийн бус байгууллагын гишүүнчлэлтэй шүхэр байгууллага юм. МБОИЗ-ийн эрх барих дээд байгууллага нь хоёр жилд нэг удаа хуралддаг Байгаль орчны төрийн бус байгууллагуудын улсын зөвлөгөөн юм.  Тус зөвлөгөөнөөс МБОИЗ-ийн Удирдах зөвлөл, Хяналтын зөвлөлийг сонгож, дараагийн хоёр жилд мөрдөх дүрэм, түүнийг дагалдах журам, төр, төрийн бус байгууллага, иргэдэд хандсан зөвлөмж зэрэг бодлогын баримт бичгийг хэлэлцэн баталдаг уламжлалтай.

Зураг 5.6.8. Хиагт хотын музейн экспедицид оролцогчид

Зураг 5.6.9. “Истомино” ОУУСТ-ийн хурлын заалан дахь экологийн зуны сургалт (Москва хотын № 1543 гимназийн сурагчид)

МБОИЗ-өөс гадна “Гринпис Монгол”, “Гал үндэстэн холбоо”, “Голомт ЦЭХ”, “Монголын гол нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөн”, “Хөвсгөл далайн эзэд”, “Ногоон хас”, “Нөхөн сэргээлтийн менежмент”, “ТМТНэгдэгсэд хөдөлгөөн”, “Цөмийн цацраггүй ирээдүй” зэрэг төрийн бус байгууллагууд байгаль орчныг хамгаалах чиглэлээр идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байна [12].

Ашигласан материал

1.    Монгол Улсын Биологийн олон янз байдлын талаарх анхны үндэсний тайлан, https://www.cbd.int/doc/world/mn/mn-nr-01-en.pdf

2.    ОХУ-ын Биологийн олон янз байдлын конвенци, www.cbd.int/countries/default.shtm

3.    “Байгаль нуурын сав газрын хил дамнасан экосистемийн байгалийн нөөцийн нэгдсэн менежмент” төсөл, “Байгаль нуурын сав газрын хил дамнасан оношлогоо, дүн шинжилгээ”, 2013 он.

http://baikal.iwlearn.org/en/project/tda/LB%20TDA_Mongolia_Final.pdf

4.    “2013 оны Байгаль нуурын төлөв байдал, түүнийг хамгаалах тухай” улсын тайлан. Эрхүү хот, “Росгеолфонд”-ын Сибирийн салбар, 2014 он. http://www.mnr.gov.ru/regulatory/list.php?part=1258

5.    А.С.Михеева, А.К.Тулохонов, А.Б.Птицын, Г.Цыбекмитова “Монгол-ОХУ-Хятад улсын хилийн орчмын нутаг дэвсгэрийн байгаль ашиглалтыг зохицуулах институцийн механизм / хилийн экологийн нутаг дэвсгэрийн байгаль хамгаалах хамтын ажиллагаа”, Чита хот, “Пойск” хэвлэлийн үйлдвэр, 2012 он, II хэсэг, х. 52-60.

6.    “2012 оны Байгаль нуурын төлөв байдал ба түүнийг хамгаалах арга хэмжээний тухай” улсын тайлан, http://www.mnr.gov.ru/regulatory/list.php?part=1258

7.    ФГУНПП (Федеральное государственное унитарное научно-производственное предприятие) “Росгеолфонд”, http://geol.irk.ru/baikal/

8.    “Мир Байкала” сэтгүүл, www.mirbaikala.ru

9.    Забайгальскийн хязгаарын байгаль орчин, http://www.nature.chita.ru).

10.  “Ногоон Гариг - Ногоон ирээдүй” ТТБ-ын цахим хуудас, “Экологийн боловсрол: Байгальд ээлтэй хүүхэд”, http://veg.mn/page/50

11.     Байгаль нуурын цагаан ном, http://bic.iwlearn.org/ru/druzya/belaya-kniga-basseina-ozera-baikal-obschestvennye-organizacii

12.  Байгаль орчны мэдээллийн сангийн цахим хуудас, Байгаль орчны байгууллага, хүний нөөцийн мэдээллийн сан, Төрийн бус байгууллагын үндсэн мэдээлэл, http://www.eic.mn/orgstaff/nongovernment.php

ДҮГНЭЛТ

Усан толион 23 мян.км² талбай бүхий Байгаль нуур нь манай гарагийн хамгийн том цэвэр цэнгэг устай нуур бөгөөд түүний нөөцийн хэмжээ Оросын бүх голын 7 жилийн, Евро-Азийн бүх голын 3 жилийн урсацтай тэнцэнэ. 2013 онд Байгаль нуурын экосистемийн төлөв байдалд ямарваа нэгэн мэдэгдэхүйц өөрчлөлт ажиглагдаагүй, арав арван жилийн туршид түүний усны чанар нь хэвийн байсан төдийгүй ундны усанд тавигдах шаардлагаас хавьгүй дээгүүр байсан.

2013 онд Байгаль нуур дүүрэх хугацаанд усны түвшний үзүүлэлтүүд олон жилийн дундаж хэмжээнд байсан нь нуураас гарах зарцуулалтыг зохицуулж байгаа болон нуурын усны түвшин нь тогтоосон түвшнээс буураагүй нь ОХУ-ын Засгийн газраас 2001 оны 3 дугаар сарын 26-ны өдөр баталсан “Аж ахуйн болон бусад үйл ажиллагааг явуулахад Байгаль нуурын усны дээд түвшинг харгалзан үзэх тухай’’ 234 дугаар тогтоолыг баримталж байсны үр дүн юм.

2013 онд Байгаль нуурын сав газрын 5 том цутгал голын нийт урсац нь 7%-иар багассан байна. Урсацын хувьд Баргажин болон Турк голынх 10%-иар, Дээд Ангарын голынх 45%-иар, Тыя голынх 18%-иар буурсан байна. Нөгөө талаар Сэлэнгэ голын урсац нь 9 хувиар нэмэгдсэн байна. Сүүлийн жилүүдийн усны урсацын хэлбэлзэл олон жилийн дунджийн хэмжээнд байна.

2013 оны агаарын жилийн дундаж хэм зарим саруудын агаарын хэмийн бага зэргийн хазайцыг үл харгалзвал олон жилийн дунджийн хэмжээнд байсан. Харин Эрхүүгийн бүс нутгийн өмнөд хэсэгт л агаарын жилийн дундаж үзүүлэлтээс 1-1.5^oC-аар нэмэгджээ.

Монгол оронд уур амьсгалын өөрчлөлт харьцангуй эрчимтэй явагдаж байгаа нь ган, зудын давтамж ихсэх, цөлжилт өргөжин тэлэх, усны нөөцийн хомсдох зэргээр илэрч байна.

2013 онд БЦЦҮ-ийн үйл ажиллагааг хязгаарласанаар үйлдвэрээс хаях бохир усны хэмжээ 2012 онтой харьцуулахад 2013 онд 46 хувиар буурсан нь хяналтын бүс дэх Байгаль нуурын усны чанар сайжирахад нөлөөлсөн. Хяналтын бүс нь хаягдал ус саармагжих 100 м-ийн гүнд байрладаг.

2012 онтой харьцуулахад 2013 онд Сэлэнгэ, Баргажин, Турк, Дээд Ангар, Тыя зэрэг өргөн хүрээнд судлагдсан 5 голоос нуурыг бохирдуулж буй хүчин зүйлийг авч үзвэл нефть бүтээгдэхүүн 31%-иар, уссан эрдэс бодис 12%-иар, бусад бохирдуулагч буюу хуурай үлдэгдэл 24%-иар нэмэгдсэн байна. Үүний зэрэгцээ нууранд ирсэн зэс 36%-иар, гадаргуугийн идэвхит нийлэг бодис 80%-иар, дэгдэмхий фенол 55%-иар багассан байна. Урвалд өртөмтгий органик бодис, давирхай, асфальтын хэмжээ бараг тогтмол хэвийн түвшинд байна.

2012-2013 онуудад тодорхойлсон гидро­химийн 17 үндсэн үзүүлэлтээр авч үзвэл усны химийн бүтцийн 13 үзүүлэлт нь зөвшөөрөгдөх дээд агууламжаас давсан байна. Байгаль нуурын сав газрыг бүхэлд нь авч үзвэл 2013 оны байдлаар гадаргын усны гидрохимийн үзүүлэлтийн чанарт нөлөөлсөн гол хүчин зүйл нь цаг уурын болон байгалийн нөлөөлөл байжээ.

Модон хөл (Буриад улсын Закаменск район) болон Хиагт (Буриад улсын Хиагт район) голууд нь хүний үйл ажиллагааны идэвхтэй нөлөөлөлд байдаг учраас тусгайлан авч үздэг.

Хяналтанд байдаг бодисыг Байгаль нуурт авчирдаг үндсэн нийлүүлэгч нь Сэлэнгэ мөрөн юм. 2013 онд устай хамт нууранд ирсэн нийт бодисын 87.6%-ийг хуурай үлдэгдэл, 78%-ийг жигнэгдэх бодис болон урвалд орогч органик бодис эзэлж байна.

Монгол Улсын Улаанбаатар, Эрдэнэт, Дархан хотуудын аж үйлдвэр болон олон тооны алт олборлолтын нэгжүүд, ОХУ-ын нутагт Улаан-Үдийн аж үйлдвэрийн цогцолбор нь Сэлэнгэ мөрний усыг хүний үйл ажиллагаагаар бохирдуулахад гол нөлөө үзүүлж байна.

2010-2013 онуудад Байгаль нуурын сав газрын газрын доорх усанд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт ажиглагдсангүй.

2013 оны байдлаар агаарт хаягдах хаягдлын хэмжээ өмнөх оны түвшинд байлаа. Монгол Улсын болон ОХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр агаарыг бохирдуулагч гол эх үүсвэр нь цахилгаан, дулааны станцууд болон авто машин, түүнчлэн Байгаль нуураас холгүй орших Сэлэнгийн цаас картоны үйлдвэр (СЦКҮ) болж байна.

Байгаль нуурын гүний нүүрстөрөгчийн системийн шинжлэх ухааны судалгааг “Мир” аппаратын тусламжтайгаар хийх ажлыг идэвхжүүлснээр тус бүс нутаг дахь нүүрст устөрөгч бичил биетүүдийн тухайн болон байгалиас нууранд орох нефтийн илрэлүүдийг бичил элементүүдийн боловсруулах боломжийг судлах боломжтой болсон. Түүнчлэн Байгаль нуурын ёроол дахь хийн нэгдлүүдийн тархалт болон хийн нөөц үүсэх үйл явцыг судлах боломжтой болсон. Олон улсын энэ экспедици нь манай гарагийн хосгүй энэ нуурын биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах чиглэлд дэлхий нийтээрээ хамтран ажиллаж байгаагийн үр дүн юм.

2013 онд геологийн эндоген үйл явцын аюулын идэвхжилт 2008 онтой харьцуулахад бага түвшинд байлаа. 2013 онд сүүлийн 10 жилд тэмдэглэгдсэн геологийн идэвхжлийн дээд үзүүлэлтээс 500 дахин бага байв. Энэ сав газарт буй ажиглалтын цэг хангалттай бус байна. Ажиглалтын үр дүн зарим нэг бүс нутгийн аюулт үйл явцын талаар хэсэгчилсэн мэдээлэлийг өгч байгаа. Аюултай эндоген ба экзоген геологийн үйл явцын хувиралтын урьдчилан харж найдвартай хянаж байхын тулд ажиглалтын станцуудыг эрс нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна.

Монгол орны цаг агаар дулаарч, хур тунадасны хэмжээ багасаж, мал сүргийн тоо толгой эрс нэмэгдсэн зэрэг олон хүчин зүйлээс шалтгаалан тал хээр, ойн экосистем өөрчлөг­дөж, цөлжилтийн хамрах хүрээ нэмэгдсээр байна. Бэлчээрийн газар нутаг хомсдоход ямаан сүргийн тоо өссөн явдал хүчтэй нөлөөлсөн бөгөөд энэ нь дэлхийн эрэлт хэрэгцээ нь өссөөр байгаа өндөр чанарын ноолуурын үйлдвэрлэл өргөжиж байгаатай холбоотой юм.

Тус сав газрын ойн нөөцийн үндсэн хэсэг нь Оросын нутаг дэвсгэрт хамаарч байна (90 орчим хувь). Ойн нөөцийн ашиглалтын өнөөгийн нөхцөл байдлыг үнэлж үзвэл мод бэлтгэл ихсэх төлөв ажиглагдаж байна. Гадаад зах зээл дээр модон эдлэлийн эрэлт хэрэгцээ болон үнэ өсөх хандлага байгаа нь хууль бусаар мод бэлтгэх явдал нэмэгдэх төлөвийг харуулж байна.

Монгол орны ойн сан бүхий талбай тийм ч их биш. Ойн хомсдолын асуудал байсаар байгаа бөгөөд энэ нь хууль ёсны болон хууль бус мод бэлтгэл, ойн түймэр, хортон шавьж зэрэг хэд хэдэн шалтгаантай. Эдгээр асуудал Оросын нутаг дээрх ойд ч адил хамаатай боловч сөрөг үр дагавар арай бага байна. Гэхдээ энэ сав газрын Монголын тал, Оросын тал аль аль нь ойн нөөцөө хадгалан хамгаалах, ойгоо нөхөн сэргээх хойшлуулж болшгүй шаардлага тулгараад байна.

Байгаль нуурын сав газарт уул уурхайн үйл ажиллагаа 2013 онд 2012 онтой харьцуулахад багассан байна.

Оросын газар нутагт хамаарах хэсгийн хэвлийн хэт ашиглалт буурсан нь Байгаль нуурын бүс нутагт “Байгаль нуурыг хамгаалах тухай” хуулиар экологийн хязгаарлалт хэрэгжүүлсэнтэй холбоотой. 2012-2013 онуудад Буриад улсын болон Забайгальскийн хязгаарын нүүрс олборлолт нэмэгдсэн боловч эдгээр нь Буриадын дархан цаазат газрын ЭТБ-ээс алслагдсан газар нутагт байршиж байгаа юм.

Монгол Улсад ашигт малтмалын олборлолт ерөнхийдээ нэмэгдэж байгаа нь газрын хэвлийг хууль бусаар ашиглах, ялангуяа алт олборлолт эрс нэмэгдэж байна. Хууль бус алт олборлолт Сэлэнгийн сав газарт орших Төв аймгийн Заамар, Булган аймгийн Бүрэгхангай, Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутагт нийтлэг байв.

Байгаль нуурын сав газрын ОХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр 1,058.5 мян.хүн амьдарч байна (2010 оны ОХУ-ын хүн амын тооллогын мэдээгээр). Хүн амын дийлэнх нь Буриадад төвлөрч байна. 2012-2013 онуудад хүн амын төрөлт нэмэгдэж, нас баралт багассан нь хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн. Монгол Улсын хүн амын 65.4% буюу 2,930.3 мян.хүн Сэлэнгийн сав газарт амьдарч байна. 2013 онд Монголын хүн амын өсөлт 2.2% байсан бөгөөд нийт хүн амын 43% нь Улаанбаатар хотод амьдардаг.

Сав газарт аялал жуулчлал, амралт сувиллын цогцолборыг төлөвлөгөөтэйгээр хөгжүүлснээр ашгийн, төсвийн, нийгмийн гээд олон талын ач холбогдолтойн зэрэгцээ аж ахуйн үйл ажиллагаанд экологийн хязгаарлалт тавьсантай холбоотойгоор Эрхүү муж, Буриад улсад учирсан эдийн засгийн хохирлыг нөхөх боломж бүрдэнэ. Гэхдээ энэ нь Байгаль нуур орчмын экосистемд хүний үйл ажиллагаанаас үүдсэн ачааллыг нэмэгдүүлж болзошгүй юм. Буриад улс, Эрхүү муж болон Забайгальскийн хязгаарын засаг захиргаад Монгол Улсад аялал жуулчлалыг төрөөс зохицуулж буй ололт амжилтыг ашиглах хэрэгтэй.

Байгаль нуурын сав газрын Монгол-Оросын газар нутаг дээр амьдарч буй хүмүүсийн амьдрал, бүс нутгийн эдийн засагт тодорхой өсөлт байгаа боловч тус бүс нутгийн тогтвортой хөгжлийн өсөлтийг зөвхөн хоёр талын ашиг сонирхлыг үндэс болгосноор шийдэгдэх болно. Үүний дотор хил дамнасан байгалийн нөөцөд хохирол учруулбал хариуцлага хүлээнэ. Ийм нөөцөд дэлхийн байгалийн өв болох Байгаль нуурыг гол тэтгэгч Сэлэнгэ мөрөн хамаарна.

Хил дамнасан сав нутгийн байгаль орчныг хамгаалах олон улсын экологийн фондыг байгуулах эдийн засгийн тооцоог Оросын эрдэмтэд гаргасан (Сэлэнгэ мөрний сав газрын жишээн дээр). Байгаль нуурын экологийн фондыг байгуулсанаар нөөц ашиглалтын төлбөрийг төвлөрүүлж байгалийн нөөц болон био төрөл зүйлийг хамгаалах, сэргээх, тус бүс нутгийн экологийн тогтвортой хөгжлийг бүрэлдүүлэх, шинэчлэлийг практикт хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг хийнэ.

Байгаль нуурын сав газарт амьдарч буй Монгол-Оросын хүн амд байгалийн хүнд бэрх нөхцөл дэх нийгэм, эдийн засгийн тогтвортой хөгжил, дулаан ба цахилгааны хомсдол, ачаа тээвэрлэлтийн өндөр зардал, эдийн засгийн шинэчлэлийн хоцрогдол, байгалийн нөөцийн ашиглалтаас хараат байх, хамгийн гол нь тус бүс нутгийн эдийн засгийн хөгжлийн зөрчил, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах зайлшгүй шаардлага гэсэн асуудлууд тулгарч байна.