4.2 Усны бохирдол

Байгаль нуурын сав газрын Оросын хэсэгт нуур болон 24 гол дээр 34 ажиглалтын постод 41 үзүүлэлтээр бохирдлын хяналт тавьж байна. Гидрохимийн хяналтын сүлжээ нь Байгаль нуур, түүний цутгал гол болох Сэлэнгэ, Дээд ангар, Баргажин, Турк, мөн жижиг голууд болох Тыя, Максимих, Кика, Давша, Большая речка зэргийг хамруулж байна (Зураг 4.2.1).

2013 онд Байгаль нуурын усны чанар дахь бохирдуулагч бодис дараах хугацаанд стандарт хэмжээнээс давж байсан нь тогтоогдсон байна. Үүнд:

-      хлоридын ион ЗДХ-нээс 3 ба 12 дугаар саруудад 1.2 дахин их,

-      умбуур бодис ЗДХ-нээс 1 дүгээр сард 1.1 дахин их,

-      дэгдэмтхий фенол 1-9 сар хүртэлх хугацаанд сар бүр ЗДХ-нээс 2 дахин их байсан байна.

2013 оноос эхлэн Байгаль нуурын усанд 100 м-ийн бүсэд сульфатын бус хүхэр яльгүй буурсан бөгөөд 2012 онд хамгийн их агуулга 1 дүгээр сард 0.23 мг/л тэмдэглэгдсэн бөгөөд 2012 онд сульфатын бус хүхэр 0.53 мг/л буюу хамгийн их тэмдэглэгдсэн нь 2 дугаар сард байв.

Зураг 4.2.1. Гадаргын усны чанар [3]

2013 оны бохирдуулагч бодисын хэмжээг 2012 онтой харьцуулахад бохирдуулагч бодисын хэмжээ ЗДХ-нээс 5 дахин их байсан ч ерөнхийдөө буурсан ба Байгаль нуурын ус бохирдуулагч бодисын хэмжээ ЗДХ-ээс даваагүй байна. Үүнээс авч үзвэл 2013 онд Байгаль нуурын усны чанарт тавих хянал өмнөх онуудынхаас сайжирсан байна.

2013 онд 2012 онтой харьцуулахад томоохон голуудын урсац яльгүй багагч, хялбар болон хүнд исэлдэх органик бодис, давирхай, асфальтенийн хэмжээ буурсан байна. Байгаль нуурт шууд орох ууршимтгай фенол, СПАВ, зэс багассан. Ууссан эрдэс болон умбуур бодис 2012-2013 онуудад 12%, 24% болж нэмэгдсэн бол нефть бүтээгдэхүүний бохирдол 31%-иар өссөн байна.

ОХУ-ын ШУА-ийн Зүүн сибирийн Нуур судлалын хүрээлэн 2013 онд Северобайкальск хотын орчмын нуурын хойт хотгорт судалгаа хийхдээ Байгаль нуурт төдийлөн өмнө нь байгаагүй спирогира (Spirogyra) төрлийн замаг ихээр үржсэн болохыг тогтоосон [5]. Нуурын эргээс 100-аад м-т усны долгионоор хаягдсан хар ногоон өнгийн ихээхэн хэмжээний мөхсөн замаг, түүний муухай үнэр тархсан нь судалгаагаар тогтоогдсон байна (Зураг 4.2.2).

Зураг 4.2.2. Байгаль нуурын хойд эрэг дэх спирогира төрлийн замгийн хуримтлал (зургийг В.Короткоручко)

2014 оны 9 дүгээр сард зохион  байгуулаг­дан судал­гаа хийсэн Экспедици Байгаль нуурын ус ногоон өнгөтэй болсоныг илрүүлсэн бөгөөд нуурын зарим хэсэгт ногоон замаг 100 кг/м² хүртэл тархсан байна гэдгийг тогтоосон. Замаг хуримтлагдсан хэсэгт моллюскийн дунгийн сөнөсөн бөөгнөрөл ажиглагдсан байна (Зураг 4.2.3).

Эрт дээр үеэс Байгаль нуурт байгалийн ховор зүйл болох зөөлөн бетнүүдийн ийм мөхөл олноор явагдаж байсан бөгөөд эдгээр нь сайн чанарын амьд бактер болдог байна.

Энэхүү үхмэл замгийн үзэгдэл Байгаль нуурын эргийн бүхий л хэсэгт ажиглагдах болсон ба энэ нь формидиум (Formidium) төрлийн цианы бактерийг үүсгэж, аливаа доройдсон амьд организмуудыг хордуулан устгадаг байна.

Зураг 4.2.3. Байгалийн хойт эргийн хэсэг дэх үхмэл дун (зургийг В. Короткоручко)

Эрдэмтэд Байгаль нуурын замгийн мөхөл нь урт удаан хугацааны туршид нуурт азот, фосфорын нэгдэл хуримтлагдсантай холбоотой гэж үздэг ч Зөвлөлт Холбоот Улсын үед нуурын эрэгт олигтой цэвэрлэх байгууламж байхгүй суурин газруудыг олноор байгуулсан, мөн нуурт олон тооны усан онгоц явуулсантай холбоотой гэж үздэг [5].

2013 оны байдлаар Байгаль нуурын сав газрын усны чанарт хийсэн хяналт-шинжилгээний дүн дараах байдалтай байв. Үүнд:

Байгаль-Амурын төмөр зам (БАМ)-ыг огтолж буй голуудын хувьд 2012 онд рН = 7.52-7.79-ийн хооронд хэлбэлзэж, хүчилтөрөгчийн хангамж хамгийн багадаа 75%-тай байв. Жилийн туршид голуудын ус бага зэрэг давслаг байсан ба зуны уларилд давслаг хүчилтөрөгчийн агуулгын ханамж маш бага, сул хүчиллэг рН-тай байв.

Тыяа болон Дээд ангарын голын ус нь өндөр давслагтай ионы тоо 42.7-142 мг/дм³ ба энэ нь улирлаас хамааралтайгаас гадна Гууджикит голд давслаг бага (10.2-24.6 мг/дм³).

Пестицидийн органик хлор тэмдэглэг­дээгүй. Нийлэг болон нефть-хийн агуулга бий боловч хүлцэх агууламжаас илүүгүй. Азотын агууламж бага. Зэс, цайр, төмөр, фенол ХА-гаас өндөр гарсан байна. Гэхдээ хэт өндөр агууламж тэмдэглэгдээгүй байна. Северобайкальск хот болон Уоян тосгоны бохир усыг Тыя, Дээд Ангар голуудад хаяж байна [1].

Өмнөх 5 жилтэй харьцуулахад 2012-2013 онуудад Хойт байгаль (Северобайкальск) хотоос доош 1 км-т байрладаг Тыя гол (нуурт цутгадаг жижиг гол)-ын усны харуулын мэдээгээр азаот, фосфорын нэгдэл нэмэгдэх хандлагатай байна.

Нийт фосфорын нэгдэл жилдээ дунджаар 0.022 мян.тн орж ирдэг байсан бол 2013 онд 0.05 мян.тн болтлоо өсчээ. Мөн эрдэс азотын нэгдэл (жилдээ дунджаар 0.12 мян.тн байсан) 0.26 мян.тн болж нэмэгджээ. 2103 оны байдлаар Северобайкальск хотоос доош орших Тыя голд азот, фосфорын нэгдэл нэмэгдэж байгаа нь эко системд сөрөг нөлөө үзүүлж болзошгүй байна [1].

Дээд Ангар голын хяналтыг Уоян ба Дээд займка тосгон хооронд хийж байна. Голуудын ус нь жилийн туршид 45.9-125.0 мг/дм³ хэмжээний давслагтай байна. Дээд займкад давсны хамгийн өндөр агуулга тэмдэглэгдсэн. Энд 5 бохирдуулагч эх үүсвэр ЗДА-аас давж байна. ЗДА-аас давж буй бохирдуулагч эх үүсвэрийн хувьд төмөр, зэс, цайрын үйлдвэр, мөн органик болон фенол гаргагч нь байнгын бохирдуулагч болж байна. Дээд займкагийн орчимд хэд хэдэн бохирдуулагч байгаа бөгөөд төмрийн агуулга нь ЗДА-аас 4.6 (23/Y), зэсийн агуулга 6.0 (26/X), органик исэлдсэн нэгдэл ЗДА-аас 1.2 (26/X)-оор давж байв.

Баргажин гол дээр Могойт болон Усть-Баргажин тосгоны дэргэд, голын адагт гэсэн 3 цэгт хяналтыг хийж байна.

Ажиглалтын бүх үеүүдэд голуудын усанд ууссан хүчилтөрөгч хангалттай байв. рН-ийн хэмжээ дунджаас яльгүй хүчиллэгийн хооронд хэлбэлзэнэ. Усны давсжилт ус зүйн горимын бүх үеүүдэд багаас дундын хооронд хэлбэлзэнэ.

ЗДА-аас давж буй бохирдуулагчид нийт төмөр, зэс, цайр, исэлдсэн органик үлдэгдэл, фенол, петрохимийн бүтээгдэхүүн дээжүүдэд 100%, 90.0%, 59.1%, 36.4%, 18.2%, 13.6% тус тус байв. Бохирдлын нийлбэр үзүүлэлтээр нийт төмөр, зэс, цайр, тодорхойлох шинж чанартай бөгөөд органик исэлдсэн үлдэгдлийн агуулга “байнгын”, фенол, петрохимийн агуулга “тогтворгүй” тэмдэглэгдсэн байна.

Хамгийн өндөр агуулга нийт төмрийн агуулга бөгөөд (ДА 10.5), төмөр (ДА 4.6) байгаа нь 5 сарын 31-нд Могойтод хаврын шар усны үеэр тэмдэглэгдсэн байна. Дээжлэлтийг Усть-Баргажингийн ойролцоо авсан бөгөөд ЗДА-аас давсан агуулга петрохимийн бүтээгдэхүүн (ДА 1.4), фенол (ДА 3) and исэлдсэн органик бодис (ДА 2.3). Голын аль ч хэсэгт бохир усыг хаяхгүй байна.

Байгаль нуурт цутгадаг Турк, Максимика, Кика голуудын аль ч хэсэгт хүчилтөрөгчийн агууламж хангалттай байгаа бөгөөд давсжаагүй байна. Жилийн туршид рН дунджаас яльгүй хүчиллэг байв.

Максимика голын хувьд өндөр эрдэсжилттэй. Судалгаа явуулсан хэсэгт 5-13 бохирдуулагч тэмдэглэгдсэн. Нийлмэл бохирдуулагчийн үзүүлэлтээр нийт төмөр, зэс, цайр, исэлдсэн органик үлдэгдэл бодис, “үзүүлэлтийн”түвшинд, фенолын агуулга “Тогтворгүй” байна. ЗДА-аас давж байгаа бохирдуулагч цайр (ДА 1.5), нийт төмөр (ДА 8.1), фенол (ДА 2), зэс (ДА 6.7), исэлдсэн органик бодис (ДА 3).

Турк голын хувьд 6 бохирдуулагч тэмдэглэгдсэн байна (2011 онд 7 бохирдуулагч). ЗДА-аас давсан агуулгын хувьд төмөр, зэс, фенол, цайр, исэлдсэн органик бодис 100%, 66.7%, 44.4%, 33.3%, 11% тус тус дээжүүдэд илэрсэн байна. ЗДА-аас их хамгийн өндөр агуулга исэлдсэн органик бодис бөгөөд нийт төмөр ДА 5.7, зэс ДА 7.0, цайр ДА 1.4, фенол ДА 3 тус тус байв.

Зураг 4.2.4. Максимиха голын адаг

Зураг 4.2.5. Турк голын адаг

Кика голын усны дээжүүдэд нийт төмөр, зэс, фенол, амархан исэлдэх органик бодис, органик бодисын исэлдсэн үлдэгдэл зэргийн агуулга ЗДА-аас давж байна. ЗДА-аас давсан 13 бохирдуулагчаас 5 бохирдуулагч тэмдэглэгдсэн байна. Хамгийн өндөр агуулга бүхий дараах бохирдуулагчид байна. Үүнд: исэлдсэн органик бодисын үлдэгдэл ДА 1.4, зэс ДА 3.8, амархан исэлдэх органик бодис ДА 2 тус тус байв.

Сэлэнгэ гол. Байгаль нуурын үндсэн цутгал болох Сэлэнгэ мөрний усны чанарын хяналтыг Монгол Улсын хил дээрх Наушки тосгон, голын делтийн хэсэгт орших Мурзина тосгон хооронд орших 9 хяналтын станцаар хийж байна. Хяналтын хугацаанд голын бүх хэсэгт исэлдлийн горим хангалттай байв. Хүчилтөрөгчийн хангамж янз бүр бөгөөд 45-106% болно. Хүчилтөрөгчийн хамгийн бага хэсэг Кабанскийн хяналтын станцад тэмдэглэгдсэн бөгөөд (Кабанск тосгоноос урсгалын дор 0.5 км) усны рН үзүүлэлт дунджаас шүлтлэг тал руу жилийн туршид ажиглагдсан.

Зураг 4.2.6. Сэлэнгэ голын дельт (садраа)-ийн хэсэг

(Landsat)

Наушкид нийт 17 бохирдуулагчаас 9 бохирдуулагч ЗДА-аас давсан байна. Үүнээс гадна фтор, хөнгөн цагаан, манганий, никель зэрэг элементүүд илэрсэн байна. Цуглуулсан бүх дээжинд манганий ЗДА-аас давж илэрсэн ба зэс, нийт төмөр, цайр ЗДА-аас 77.8%, 71.4% ба 55.6% тус тус нийт дээжээс илэрсэн байна. Усны бохирдол “хэвийн” түвшинд үнэлэгдэж байна.

Исэлдсэн органик бодисын үлдэгдэл тогтвортой тэмдэглэгдсэн бөгөөд бүх дээжүүдэд никель, хөнгөн цагаан, фенол, нефть химийн бодисын агуулга тогтвортой байна. Хамгийн их агуулга дараах байдлаар тэмдэглэгдсэн байна. Үүнд: ЗДА-аас нийт төмөр 21.38, зэс 4.0, цайр 1.3, никель 1.5, манганий 9.1, исэлдсэн органик үлдэгдэл 1.7, фенол 2.0, нефть химийн бүтээгдэхүүн 1.2-оор их байсан байна. өмнөх онтой харьцуулахад нийт төмөр, цайр, никель зэргийг агуулга өндөр байна. Харин исэлдсэн органик бодис, зэс, хөнгөн цагаан, манганий, нефть химийн бодисын агуулга буурсан байна.

Ново Сэлэнгэ тосгоны ойролцоох станцад 13 бохирдуулагчид хяналт таьвсанаас 6 нь ЗДА-аас давсан байна. ЗДА-аас давсан бохирдуулагчид нийт төмөр, зэс “үзүүлэлтийн хэмжээнд” байсан байна. Харин цайр, амар исэлдэх органик бодисын үлдэгдэл “хэвийн” хэмжээнд тэмдэглэгдсэн байна. Хамгийн их агуулга дараах бохирдуулагчид тэмдэглэгдэж байна. Үүнд: цайр 1.5 ХА (6/XII), нийт төмөр 23.5 ХА (27/YI), фенол 2 ХА (26/IY, 22/Y), зэс 7.0 ХА (25/YII), исэлдсэн органик бодис 1.9 ХА (25/YII), хялбар исэлдэх органик бодис 1.3 ХА (22/Y)-тай байв [1].

Улаан-Үд хотын орчимд Сэлэнгэ мөрний усны чанарын хяналтыг 1) хотоос урсгалын дээр 2 км-т, 2) хотоос урсгалын дор 1 км-т, 3) Мостовая төмөр замын станцын ойролцоо гэсэн 3 станцад хяналтыг хийж байна..

Улаан-Үд хотын “Водоканал” цэвэрлэх байгууламж нь голын эргийн хоёр талд байрлах бөгөөд хотын бүх ашигласан усыг цэвэрлэж голд хаядаг байна. Цэвэрлэсэн усны түвшин “хангалтгүй” гэсэн үнэлгээ авдаг.

Энэхүү цэвэрлэх байгууламжийн нөлөөллөөр Сэлэнгэ мөрний усны чанар умбуур бодис, сульфат, нитрит, зарим металлын бохирдол ажиглагдана. Хяналт хийсэн 17 бохирдуулагчаас 8 бохирдуулагч нийт усанд, Мостовая хяналтын станцын орчимд 9 бохирдуулагч ЗДА-аас давж байна. Энд ус нийт төмөр, зэс, цайр, манганез, “үзүүлэлтийн” түвшинд бол бүхэлдээ хөнгөн цагаан, фенол, исэлдсэн үлдэгдэл, амар исэлдэх органик бодис зэрэг нь “тогтвортой бус” бохирдуулагчид юм.

Хялбар исэлдэх органик бодисын хамгийн их агуулга хотын урсгалын дээд хэсэг дэх станцуудад тэмдэглэгдсэн байна. Улаан-Үд хотын дор хамгийн их агуулга азотын нитрит (ДА 2.2), манганий (ДА 10), зэс (ДА 5.6), хөнгөн цагаан (ДА 1.7), нефть химийн бүтээгдэхүүн (ДА 1.6) тус тус тэмдэглэгдсэн байна. Мостовая төмөр замын станцийн орчимд хамгийн их агуулга нийт төмөр (ДА 9.5) исэлдсэн оргнаик үлдэгдэл (ДА 2.2) зэрэг 5 сарын 22-ны хаврын шар усны үерээр тэмдэглэгдсэн байна.

Кабанкс тосгоны орчимд 1) тосгоноос урсгалын дээр 23.5 км-т, 2) тосгоноос урсгалын дээр 19.7 км-т, 3) тосгоноос урсгалын дор 0.5 км-т гэсэн хяналтын 3 станцаар усны чанарын хяналтыг хийж байна. Орон нутгийн нийтийн ашигласан бохир усыг шууд голд хаядаг. Хяналт тавьсан 13 бохирдуулагчаас 6 бохирдуулагч нийт усанд, 7 бохирдуулагч хяналтын станцын орчимд 9 бохирдуулагч хяналтын станцын ойролцоо голын өргөссөн хэсгээр ЗДА-аас давж тэмдэглэгдсэн. ЗДА-аас давсан давтамжид үндэслэвэл исэлдсэн органик бодис, нийт төмөр, цайр, зэс, мангани, зэрэг бохирдуулагчид “үзүүлэлтийн” түвшинд, амархан исэлдэх органик бодис, “тогтвортой” түвшинд, никель, хөнгөн цагаан, фенол “тогтворгүй” түвшинд тэмдэглэгдэж байна.

Сэлэнгэ мөрний делтийн хэсэгт Мурзино тосгоны орчимд исэлдсэн органик бодисын үлдэгдэл, нийт төмөр, зэс, цайр, фенол “үзүүлэлтийн” түвшинд, бүхэлдээ амархан исэлдэх органик бодис “тогтвортой илэрсэн байна.

Жид гол: Камней, Жид гэсэн 2 тосгоны орчимд судлагдсан бөгөөд усны хатуулаг зөөлөнөөс дунд зэргийн, усны эрдэсжилт багаас дунд зэргийн гэж гарсан. Хамгийн их эрдэсжилт Камней тосгоны ойролцоо тэмдэглэгдсэн бөгөөд рН сулавтар шүлтлэг, исэлдийн горим хааяагүй хангалттай гарсан байна. ЗДА-ийн давтамжтай харьцуулан үзэхэд зэс “үзүүлэлтийн” төмөр, цайр “тогтвортой”, амархан исэлдэх органик бодис, петрохимийн үзүүлэлтүүд “тогтворгүй”-д хамаарч байна. Жид тосгоны орчимд хамгийн их агуулга 1.2 ХА, амар исэлдэх органик бодис 1.1 ХА, нийт төмөр 1.9 ХА, цайр 1.3 ХА, петрохимийн бодис 2.6 ХА-тай байгаа нь тус тус тэмдэглэгдсэн.

Зураг 4.2.7. Жид голын урсгалын дунд хэсэг

Цөх гол: Буриадын БНУ-ын нутагт Цөх, Поворот гэсэн 2 тосгоны ойролцоо судлагдсан байна. Голын усны исэлдэх горим хангалттай бөгөөд бага эрдэсжилттэй. Цөх голын хамгийн их эрдэсжилт хавар илэрдэг.

Судалгаа хийсэн хэсэгт хяналт тавьсан 13 бохирдуулагчаас 6 бохирдуулагч нь ЗДА-аас илүү гарсан. ЗДА-аас давсан нийт төмөр, цайр, зэс, фенол, амар исэлдэх органик бодис, нефть химийн бодисууд, исэлдсэн органик бодисууд юм. ЗДА-тай харьцуулахад төмөр, зэс, исэлдсэн органик бодис “үзүүлэлтийн” түвшинд, цайр, фенол “тогтвортой” исэлдсэн органик бодис “тогтворгүй” түвшинд тэмдэглэгдсэн байна. Чикой тосгоны ойролцоо хамгийн өндөр агуулга цайр (1.6 ХА) нефть химийн бодис (1.4 ХА) тус тус тэмдэглэгдсэн. Поворот тосгоны орчимд хамгийн өндөр агуулгаисэлдсэн органик бодис (2.6 ХА), нийт төмөр (15.4 ХА), амар исэлдэх органик бодисын үлдэгдэл (1.4 ХА), зэс (7.4 ХА), фенол (3 ХА) тус тус тэмдэглэгдсэн.

.

Зураг 4.2.8. Поворот тосгоны ойролцоох Цөх гол

Хилок гол: Буриадын БНУ-ын хэмжээнд Хайлааст тосгоны ойролцоо голын адаг хэсэгт хяналтыг хийж байна. Голын ус эрдэсжилт багатай. 7 бохирдуулагчаас 6 бохирдуулагч ЗДА-аас давж гарсан. Төмөр, исэлдсэн органик бодис, зэс, фенол “үзүүлэлтийн” түвшинд байна.

Түүнээс гадна дээжүүдэд бүгдэд нь төмөр ЗДА-аас давж тэмдэглэгдсэн. Исэлдсэн органик бодисын үлдэгдэл, цайр “тогтвортой” гэж тэмдэглэгдсэн. Хамгийн өндөр агуулга дараах бохирдуулагчид: исэлдсэн органик бодисын үлдэгдэл 3, амархан исэлдэх органик бодис 1.5, нийт төмөр 16.6, зэс 4.9, цайр 1.5, фенол 2 ХА-тай байв [1].

Үд гол: Улаан-Үд хот орчмын усны чанарын үзүүлэлтийг хотоос дээш 1 км-т нийт голын түвшинд, мөн урсгалын дээд хэсгийн 1.5 км (гол хяналтын цэг)-т гэсэн 2 газарт хянаж байна. Энэхүү голд хотын цэвэрлэх байгууламж, дулааны станцын цэвэрлэсэн усыг хаядаг. Гол нь хааяагүй хангалттай исэлдлийн горимтой. рН дунджаас сул шүлтлэг. Ус зүйн горимын бүх үед усны эрдэсжилт дунджийн хэмжээнд байгаа бөгөөд хамгийн их эрдэсжилт хаврын улиралд тэмдэглэгдсэн байна.

Зураг 4.2.9. Улаан-үд хотын Дулааны станцын цэвэрлэх байгууламж

Их буюу хамгийн их онцгой бохирдол тэмдэглэгдсэн нь бий. ЗДА-аас давсан 11 бохирдуулагч тэмдэглэгдсэн байна (2011 онд 7 бохирдуулагч).

Усны чанар ерөнхийдөө сайн бөгөөд ялангуяа, урсгалын дээд хэсэгт доод хэсгийг бодвол голын усны чанар сайн. Өмнөх жилийн ижил бүх дээжүүдэд төмөр, манганий 100% тэмдэглэгдсэн. Нийт төмөр, манганий, зэс, цайр “үзүүлэлтийн” түвшинд. Хамгийн их агуулга нийт төмөр 6.6, зэс 4.1, цайр 2.3, исэлдсэн органик бодис 2.4, никель 1.5, хөнгөн цагаан 1.3, манганий 8.7, нефть химийн бүтээгдэхүүн 1.2 ХА-тай байв.

Хотоос урсгалын доод хэсэгт зэс, цайр, төмөр, манганий “үзүүлэлтийн” түвшинд, фенол “тогтвортой” түвшинд, исэлдсэн органик бодисын үлдэгдэл, никель, хөнгөн цагаан, фтор “тогтворгүй” түвшинд байна. Хамгийн их агуулга төмөр 5.8, зэс 4.1, цайр 2.3, органик бодисын исэлдсэн үлдэгдэл 2.5, никель 1 4, хөнгөн цагаан 1.1, манганий 7.7, нефть химийн бүтээгдэхүүн 1.8, фтор 1.3 ХА-тай байв..

Галуут нуур: Хяналтыг Галуут нуурын төмөр замын станцын ойролцоо тавьсан. Нуурын ус жилийн туршид давслаг бөгөөд хамгийн их эрдэсжилт хаварт ажиглагддаг. Нийт хатуулаг зөөлөнөөс дунд зэргийн. Судалгааны туршид нуурын усны исэлдлийн горим хангалттай байсан бөгөөд рН сулавтар шүлтлэг, төмөр болон амар исэлдэх органик бодисоор ЗДА-ыг давна. Усны бохирдуулагч бодисын хувьд “үзүүлэлтийн” түвшинд. Хамгийн их өндөр агуулга нь: органик бодисын исэлдсэн үлдэгдэл 2.1 (19/III), хялбар исэлдэх органик бодис 1.5 (14/YI), нийт төмөр 1.6 (14/YI), зэс 4.0 (20/XII), цайр 1.3 (10/X), фенол 2.0 (14/YI, 10/X), нефть химийн бүтээгдэхүүн 3.2 ХА (19/III)-тай байлаа.

2013 онд 2012 онтой харьцуулахад Байгаль нуурын сав газрын газрын доорх усны түвшинд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт гараагүй байна [1]. 2013 онд Сэлэнгэ мөрний хөндийд Иволгин-Удины сав газарт нефть бүтээгдэхүүний агуулга ихэссэн байна. Хамгийн аюултай бохирдуулагчийн эх үүсвэр нь Улаан-Үдийн үйлдвэрийн цогцолбор бөгөөд хотын бүсэд зүтгүүрийн воган-засварын үйлдвэрийн усан сан (Зураг 4.2.10), үйлдвэрийн дүүргүүдэд Стеклозавод тосгоны нефтийн бааз, нисэх онгоцны үйлдвэрийн объектууд хүндрэл учруулсаар байна. 2013 онд “2012-2020 онуудад Байгаль нуурыг хамгаалах, Байгалийн нутаг дэвсгэрийг хөгжүүлэх тухай” Холбооны зорилтот хөтөлбөрийн хүрээнд Улаан-Үд хотын шилний үйлдвэрийн районт хөрсөн дэх нефть бүтээгдэхүүнийг зайлуулах, эвдэрсэн газрыг нөхөн сэргээх, гадаргын болон газрын доорх усыг хамгаалах арга хэмжээ явагдаж байна.

Зураг 4.2.10. Зүтгүүрийн вагон засварын үйлдвэрийн хаягдлын сан (Google)

Эрхүү мужийн нутаг дэвсгэрт газрын доорх ус үндсэн­дээ байгалиараа байна. Байгаль нуурын эрэг орчмоор шу­гам хоолойд холбогдоогүй хөдөөгийн суурьшлын бүсүү­дэд азотын нэгдлийн бохирдол нөлөөлж байж болох юм. Культукийн нефть баазын хөнгөн нефть бүтээгдэхүүний агуулахаас доош дөрөвдөгчийн ус агуулагч цогцолборын газрын доорх ус бохирдсон нь тэмдэглэгдсэн байна. 2013 онд эдгээрийн агуулга ажиглалтын бүх хугацаанд бага байсан бөгөөд 0.08 мг/л-аас хэтрээгүй байна (2012 онд хамгийн дээд нь 0.15 мг/л хүрсэн). Экологийн хувьд хамгийн аюултай нь Байгаль нуурын целлюлоз, картоны үйлдвэрийн газрын доорх усанд дулааны болон химийн бохирдол байсаар байна (үйлдвэрийн талбай, үйлдвэрийн цехүүд, лигнин хадгалах талбай, нийтийн шугам г.м).

Забайкалийн хязгаарт Сэлэнгэ голын баруун цутгал Хилок голын сав газарт Петровск-Забайзальск хотуудын ус авах олон цооногуудад нитратын бохирдол ЗДА-аас давсан хэвээр байгаа нь эрсдэл үүсгэсээр байна.

Байгаль нуурын сав газрын Монголын хэсэгт монгол орны хойд хэсэг бүхэлдээ, төвийн хэсгийн дийлэнх нь хамрагддаг. Энэ сав газарт Монгол Улсын хүн амын 70 орчим хувь, аж үйлдвэрийн 80%, ХАА-н бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн 60% нь төвлөрдөг [2]. Мал сүргийн 34% (11 сая толгой) нь энэ сав газарт бэлчээрлэж байна.

Байгаль нуурын сав газрын буюу Монголын хэсгийн Сэлэнгийн сав газарт гадаргын усыг бохирдуулагч нь Улаанбаатар, Эрдэнэт, Дархан гэсэн томоохон гурван хотод байршиж буй олон тооны үйлдвэрүүдийн хаягдал ус юм(Зураг 4.2.11 ба Зураг 4.2.12).

Сүүлийн жилүүдэд уул уурхай (Зураг 4.2.12) болон малын гаралтай түүхий эд боловсруулах үйлдвэрүүдийн хаягдал усны хэмжээ нэмэгдэж байна. Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламж болон Эрдэнэт, Дархан хотын цэвэрлэх байгууламжуудаас цэвэрлэсэн бохир хаягдал усаа Сэлэнгэ мөрний цутгал гол болох Туул, Орхон, Хараа голд голд нийлүүлж байна. Сүүлийн 10-аад жилд зарим бохирдуулагч бодисын агууламж усны чанарын стандарт (MNS 4586:1998)-аас давах болжээ [6].

ЦУОШГ-аас гадаргын усны ажиглалт судалгаа хийж, жил бүрийн байгаль орчны төлөв байдлын тайланд үр дүнг нь оруулж байна [2]. Усны бохирдлыг ууссан хүчилтөрөгч, амар исэлдэх органик бодис, эрдсийн азот, фосфор, хром, зэсийн агууламж зэрэг үзүүлэлтээр тодорхойлж байна. 2012 онд усны бохирдлын индекс 85 гол, 13 нуурт 120 усны ажиглалтын үр дүнгээр гаргасан байна (Хүснэгт 4.2.1 ба 4.2.2).

Улсын хэмжээнд 2012 онд гадаргын усны чанарын хяналт-шинжилгээний 85 гол мөрөн, 13 нуурт 120 харуулаар ажиглалт судалгаа хийж байсан бол 2013 онд ус, цаг уур, орчны хяналт шинжилгээний сүлжээний хүрээнд ус судлалын 150, үүнээс гол мөрний 132, нуурын 18 харуулд ажиглалт судалгаа хийжээ (Хүснэгт 4.2.1 ба 4.2.2) .

Улсын хэмжээнд 120 гаруй бохир ус цэвэрлэх байгууламж ашиглагдаж байгаа боловч ихэнх нь тоног төхөөрөмж хуучирсан, өргөтгөл, шинэчлэлтийн ажлын өртөг зардал өндөр зэрэг хүндрэлээс шалтгаалан цэвэршүүлэлтийн түвшин шаардлагын хэмжээнд хүрэхгүй байна (Зураг 4.2.13). Монгол Улсад ахуйн хэрэглээ болон үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэлтээс гарсан, хүрээлэн буй орчинд нийлүүлж болох цэвэршүүлсэн бохир усан дахь бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд агууламж, бусад үзүүлэлтийн хязгаарыг тогтоох зорилгоор “Хүрээлэн буй орчинд нийлүүлэх цэвэршүүлсэн бохир ус. Ерөнхий шаардлага MNS 4943:2011” стандартыг мөрдүүлж байна.

Усны бохирдлыг бууруулах зорилгоор улсын хэмжээнд хавар, намрын улиралд их цэвэрлэгээг уламжлал болгон зохион байгуулж хэвшсэн бөгөөд 2011 онд нийслэл, 21 аймгийн хэмжээнд 1,409 гол горхи, булаг шанд, уст цэгийн хог хаягдлыг, 2012 онд 1,107 гаруй гол горхи, булаг шанд, уст цэгийн хог хаягдлыг, 2013 онд 10 аймгийн хэмжээнд 988 уст цэг (323 гол, горхи, 31 нуур, цөөрөм, 388 булаг, шанд, 13 рашаан, 233 худаг)-ийн хог хаягдлыг тус тус цэвэрлэсэн ба 2011-2013 онд нийт 3,504 уст цэгийн хог хаягдлыг цэвэрлэжээ.

Зураг 4.2.11. Алт олборлох үйлдвэрийн уулын цулын овоолго, хаягдал ус (Төв аймгийн Заамар сум)

Хүснэгт 4.2.1.Сэлэнгийн сав газрын гадаргын усны чанар, химийн найрлага

Хүснэгт 4.2.2. Сэлэнгийн сав газрын гадаргын усны химийн бохирдуулагчийн хэмжээ