3.3 Усны биологийн нөөц

Зураг 3.3.1. Байгаль нуурын алгана загасны тархалт [1]

Байгаль нуур болон бусад голын сав газруудад үйлдвэрийн аргаар загас олборлох (Зураг 3.3.1), байгаль дахь загасны нөөцийг нөхөн сэргээх боломжтой.

Зураг 3.3.2. Байгаль нуурын үйлдвэрийн загас агнуур

Байгаль нуурын загас олборлох хэсэг бол ихэвчлэн түүний эргийн хэсэг бөгөөд 377 мян.га талбайг эзэлдэг ба энэ нь Буриадын БНУ-ын нутагт нуурын усан толионы 12% юм. Энэхүү бүсэд мөн Сэлэнгэ мөрний цутгалын садраа (делт)-гийн хэсэг орох ба энэ нь нийт 145 мян.га талбай бөгөөд үүнээс Прибайкальскийн районд 31 мян.га, Баргажин хотод 84 мян.га, Северобайкальск хотод 62 мян.га, Эрхүү мужийн Олхон районд 55 мян.га багтдаг (Зураг 3.3.2) [2, 4].

Зураг 3.3.3. Өвлийн загас агнуур (Кабанскийн район, Истомино тосгон)

Загасны ихэнх төрлүүд нь худалдааны ач холбогдолтой бөгөөд үүнд Байгалийн омуль, алгана, булуу цагаан, нерфлин, гутаар, цурхай зэрэг юм (Зураг 3.3.3). Омуль (алгана загас) нь зах зээл дээр өндөр эрэлттэй бөгөөд түүний нөөц багасч байгаатай холбогдуулан олборлолтод хязгаар тогтоож байна.

Буриадын БНУ-ын хэмжээнд 48 байгуул­лага болон хувийн компаниуд загасны аж ахуй эрхэлж байна. Загас олборлолт 2009 онд 3,136 тн-д хүрч байсан бол 2010 онд 115%-иар өсч, 2011 онд өмнөх онтой харьцуулахад 80.1% болж буурсан байна (Хүснэгт 3.3.1) [12].

Хүснэгт 3.3.1. Байгаль нуурын сав газрын Буриадын БНУ-ын районууд дахь загасны биологийн нөөц болон загас олборлолт

2013 онд Буриад улсын усны биологийн нөөцийн олборлолт 2,190.4 тн болжээ. 2013 онд алгана загасны олборлолт 2012 оныхтой харьцуулахад 67 тн-оор буурсан бөгөөд 1,140 тн байв. Бодит байдлаар 2013 онд алгана загасны олборлолт 39% (1,870 тн)-иар өссөн бөгөөд 2012 онд 37% (1,900 тн) байсан ба энэхүү өсөлт нь хууль бус загас агнууртай холбоотой. Байгаль нуураас хариус агналт 2013 онд бодит байдлаараа 9.3 тн (2012 онд 7.0 тн), сига 4.6 тн (2012 онд 3.7 тн), загасны эдгээр төрлүүдийн тооцоонд ороогүй загас агнуурын хэмжээ зөвшөөрөгдсөн хэмжээтэй ойролцоо байна [4].

Буриадын БНУ-ын нэг хүнд ногдох загас болон загасан бүтээгдэхүүн 2010 онд 9.7 кг байсан бол 2011 онд 10.4, 2012 онд 10.8 кг болжээ. Буриадын БНУ нь загас болон түрс экспортолдог бөгөөд 2011 онд 944.4 тн, 2012 онд 1,292.1 тн-ыг экспортолсон байна.

Байгаль нуурын худалдааны ашиг бүхий загасны нөөц багасч буйтай холбоотойгоор загас үржүүлгийг 10 жил хугацаанд явуулж байна. Буриадын БНУ-ын загас үржүүлгийн томоохон аж ахуй гэвэл Большеченскийн загасны аж ахуй (1.25 сая загасны түрсний хүчин чадалтай), Сэлэнгийн загасны үйлдвэр (1.5 сая алгана

Зураг 3.3.4. Омуль загас худалдааны сайн дурын зах (Листвянка тосгон)

загасны түрс, Байгалийн хилэм загасны 2 сая түрсний хүчин чадалтай), Баргажингийн загасны үйлдвэр (1 сая загасны түрсний хүчин чадалтай). Мөн Эрхүү мужид Бурдугузскийн загасны үйлдвэр (100 сая загасны түрсний хүчин чадалтай), Цагаан гол дээрх Эрхүүгийн загасны үйлдвэрийн Бельскийн загасны үржүүлгийн газар (150 сая загасны түрсний хүчин чадалтай) [2, 4].

Алгана загасны хиймэл үржүүлгийн үндсэн зорилго нь (Зураг 3.3.5) жил бүрийн тогтвортой алгана олборлолтыг 3,000 тн-д хүргэх явдал юм. 2012 онд загасны үйлдвэрээс 1.03 тэрбум.ш авгалдай гаргасан нь 2012 оны түвшинд бөгөөд энэ нь үйлдвэрийн хүчин чадлаас доогуур байгаа юм. Алганы үйлдвэртэй холбоотой санхүүжилт жилээс жилд буурч байгаа бөгөөд 2012-2013 онуудад энэ ажилд ерөөс санхүүжилт хийгдээгүй байна. Загасны авгалдай болон залуу загасыг Орос, Монгол, Хятад, Японы олон нуурт тавьж үржүүлж байна.

Зураг 3.3.5. Байгалийн омуль (алгана