3.4 Ойн нөөц
Байгаль нуурын сав газрын ихэнх ойн хэсэг Оросын хэсэгт төвлөрөх бөгөөд энд ойн 38 аж ахуй үйл ажиллагаа явуулж байна (Зураг 3.4.1) [3, 4].
Эндэхийн ой нь шилмүүст болон навчит мод гэсэн үндсэн хоёр бүлэгт хуваагдах ба шилмүүст мод болох нарс (Pinussilvestris), хар мод (Larix) ижилхэн тархалттай бөгөөд нийт ойн 25%-ийг, хуш (Pi-nussibirica) өргөн дэлгэр тархалттай бөгөөд нийт ойн 17%-ийг эзэлдэг (Зураг 3.4.2).
Зураг 3.4.2.Шилмүүст ой
Навчит модны хувьд хус (Betula) давамгайлах бөгөөд нийт ойн 17%-ийг эзэлдэг (Зураг 3.4.3). Бутлаг ургамал нь ихэвчлэн өндөр уулын хуш мод ургасан хэсэгт голын хөндийд хустай холилдсон бургас байдлаар мөн тэрчлэн бутлаг хус ажиглагдана. Ойн масс нь ихэвчлэн шилмүүст төрөл давамгайлна. Энд мөн навчит ургамал хус, хуш, нарс, хар мод давамгайлна.
Зураг 3.6.3. Хусан ой
Эрхүү муж: Хуурай газрын хэсэг нь 8,626 мян.га (2011 онд 8,623.5 мян.га) ойн (ойт хээр, ойн сан, ТХГН) бүрхэвчтэй, үүнээс 95% нь мод, 5% нь бутлаг ургамал юм [3, 4].
Байгаль нуурын сав газарт боловсорсон модонд тогтоосон хязгаарт багтаан 2012 онд 893.2 мян.м3 (2011 онд 7,665.4 мян.м3), 2012 онд ойролцоогоор 2,133.2 мян.м3 мод бэлтгэсэн (2011 онд 2,314.4 мян.м3) ба энэ нь тогтоосон хэмжээний 24%-тай тэнцэнэ. Бэлтгэсэн мод нь 1.8 мян.га (2011 онд 2 мян. гa) болно. Ойн цэвэрлэгээг 4.8 мян.га-д хийсэн байна (2011 онд 5.8 мян.га).
Ойн нөхөн сэргээлт: 2012 онд Байгаль нуурын сав газарт тарьсан ойг оруулаад 7.9 мян.га (2011 онд 9.1мян.га)-д, залуу суулгацыг 14.2 мян.га (2011 онд 13.2 мян.га) хийсэн.
Ойн түймэр: 2012 онд Байгалийн нутаг дэвсгэрийн Эрхүү мужид 201 ойн түймэр тэмдэглэгдсэн (2011 онд 433 түймэр) бөгөөд түүнд өртөгдсөн нийт талбай 1.5 мян.га болно (2011 онд 17.2 мян.га). Ойн түймрийг илрүүлэх, богино хугацаанд унтраахын тулд нийт 9,561 мян.га-д мониторинг хийсэн бөгөөд үүнээс 717.6 мян.га-д газар дээрх хяналт, 8,125 мян.га-д агаар (сансар)-ын хяналт, 719.5 мян.га-д алсын зайн хяналт хийсэн байна. Ойн түймрээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд 839.9 км зам засаж сайжруулсан бөгөөд ойг түймрээс хамгаалах саад 1,787.5 км, хяналтын шатаалтыг 11,485 га-д хийсэн.
2012 онд Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрийн ойн үйлчилгээний ажилтнууд хүчний байгууллагын ажилтангуудтай хамтран хулгайн мод бэлтгэлийн хяналт-шалгалтыг 2,035 удаа, ойн эргүүлийг 520 удаа хийсэн. Ой ашиглалт болон ойг гэрээгээр эзэмшүүлэх үйл ажиллагааг улсын байгаль орчны байцаагч, ойн менежмент дээр үндэслэн хэрэгжүүлж байна. Ойг гэрээгээр эзэмшигч нь тодорхой журмын дагуу ойн менежментийн төсөл батлагдсан тохиолдолд үйл ажиллагааг эхлүүлдэг журамтай.
Буриадын БНУ: Байгаль нуурын нутаг дэвсгэр дээр ойн бүрхүүл бүхий талбай (ойн талбай, ойн нөөц, ТХГН) 2011 онд 11,099.2 мян.га байсан бол 2012 онд 7.1%-иар буюу 11,891.7 мян.га болж өссөн. Модны бүрэлдэхүүний хувьд 75.4% нь шилмүүст мод бөгөөд 8.8% нь зөөлөн навчит мод, 0.001% нь хатуу навчит мод, 15.8% нь бутлаг мод байдаг (Зураг 3.4.4) [3, 4].
Буриадын хамгийн их ойн бүрхэвчтэй газар нь Закаменск район (ойн нягтшил 86.6%) бөгөөд Хоринск (81.5%), Прибайкальск (80.8%), Заиграевск (74.1%), Хижинск (70.2%)-ийн районуудын газар нутгийн дийлэнхийг ой эзэлдэг. Харин ойн нягтшил Kабанск (32.1%), Хиагтад (32.1%), Мухаршивэртийн районд (41.8%) бага байна [2].
Ойн менежмент: Буриадын БНУ-ын Засгийн газрын тогтоол, ойн үйлчилгээний журам, дүрэм болон батлагдсан ойн төлөвлөгөөний дагуу улсын хэмжээнд үйлчилгээ явуулж байна. Буриадын БНУ-ын Засгийн газрын “Ойн менежментэд хөрөнгө оруулалт хийх төслийн тухай” тогтоолыг хэрэгжүүлэх үндсэн арга зам нь энэхүү салбарын хөрөнгө оруулалтад анхаарлаа төвлөрүүлж, тоног төхөөрөмжөөр хангах явдал юм.
Нас гүйцсэн ойн талбайд мод бэлтгэлийн ажил 2011 онтой харьцуулахад 0.029-иар буюу 4,841.4 мян.м3-ээр өссөн байна. Үүнээс 2012 онд 930.3 мян.м3 (2011 онд 967.1 мян.м3) байгаа нь тогтоосон хэмжээний 19% болж байна. Энэ нь 2011 онтой харьцуулахад нас гүйцсэн мод бэлтгэл 4%-иар буурсан байна. Мөн боловсронгуй технологи бүхий мод бэлтгэл 2011 онтой харьцуулахад 9.7%-иар буурсан байна. Ойн цэвэрлэгээг 8.4 мян.га талбайд хийсэн байна (2011 онд 14.7 мян.га).
Ойн нөхөн сэргээлт: 2012 онд ойн нөхөн сэргээлтийг 20 мян.га-д хийсэн бөгөөд үүнд ойжуулсан талбай 2.1 мян.га болно (2011 онд 2.89 мян.га). Залуу суулгацыг 24.8 мян.га-д шилжүүлэн суулгасан (2011 онд 26.4 мян.га).
Ойн түймэр: 2012 онд ойн бүрхэвч бүхий нутаг дэвсгэрт ойн түймэр 641 удаа гарсан байна (2011 онд 1,303 удаа түймэр гарсан). Энэ нь 2011 онтой харьцуулахад 51%-иар буурсан байна. Ойн түймэрт өртсөн талбайн хэмжээ 117.73 мян.га. Энэ нь 2011 онтой харьцуулахад 52%-иар нэмэгдсэн байна (Зураг 3.4.6).
Ойн түймрийг богино хугацаанд илрүүлэх, түүнийг унтраах хугацааг богиносгох зорилгоор ой бүхий газар нутагт ойн түймэр бүхий газарт нийт 13,146 га талбайд хяналт-шалгалтын ажлыг хийсэн байна. Үүнээс газар дээрх хяналтыг 2,388 мян.га-д, агаарын зайн хяналтыг 7,455 мян.га-д, 1 дүгээр зэргийн алсын зайн хяналтыг 3,303 мян.га-д хийсэн байна. Гал түймрээс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаа, шаталтын хяналтыг 260 мян.га-д, галын хамгаалалтын сүлжээг 2,488.67 км, ийм сүлжээний үйлчилгээг 4,333.72 км-т хийсэн байна (Зураг 3.4.7).
Буриадын БНУ-ын Ойн нөөцийн агентлаг нь Эрхүү мужийн Ойн алба, ОХУ-ын Иргэний хамгаалал, онцгой байдал байгалийн аюултай тэмцэх яамны Ерөнхий газар зэрэгтэй хамтран ойн түймэртэй тэмцэх байгууллага, Агаарыг хамгаалах агаарын бааз зэрэг байгууллагуудтай байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулан ажиллаж байна.
2012 онд Холбооны төсвөөс 73.9 сая рублийн тусламж гаргасан бөгөөд үүний 3.9 сая рублийг галын хяналтын тоног төхөөрөмж худалдан авахад зарцуулсан байна. Үүнээс 37 нэгжид галын хяналтын тоног төхөөрөмжийг ашиглалтад оруулсан.
Ойн үр ашгийг дээшлүүлэх зорилгоор ойн үрийн төвийг байгуулсан. Энэхүү үрийн төвийн төсөл-санхүүгийн баримт бичгийг боловсруулахад зориулан 6.5 сая рубль зарцуулсан байна.
Сайжруулаагүй ойн нөөцийг ашиглахын тулд 2.8 га талбайг хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр 3 хувааж (Хойт, Зүүн, Өмнөд) энэ 3 бүсэд 1.09 сая.м3 зүсмэл бүтээгдэхүүн бэлтгэсэн ба үүнээс шилмүүст мод 1.04 сая.м3 болно. Геологийн судалгаа уул уурхайн чиглэлээр ойн талбайг ялгасан ба энэ нь 1,225 га талбай бөгөөд үүнээс 213 га-г нөхөн сэргээх зорилгоор ялгасан.
2012 онд 3 удаа ой бүхий газрын дуудлага худалдааг амралт, сувиллын, хөдөө аж ахуйн үйл ажиллагааны, ойн нөөцөөс мод бэлтгэх чиглэлээр явуулсан бөгөөд гэрээний үндсэн дээр нийт 462.2 га-г олгосон байна.
2012 онд түрээсээр эзэмшигчдэд 825.6 мян.м3 (үнэлгээгээр 2,107.3 мян.м3 гэж тогтоосон) олгосон бөгөөд энэ нь 30% нь юм. Эдгээр түрээслэгчид нь тэдгээрийн ойн менежментийн төслүүд нь улсын экспертээс эерэг үнэлгээ авсан бөгөөд ойн үйл ажиллагаа нь дэмжигдэж байна.
Ойн менежментийн түвшин, ойн нөөцийн амжилттай ашиглалт нь ойн тээврийн дэд бүтцээр тодорхойлогдож байна. Бүх л хугацаанд 1000 га-д 2.1 км зам ногдож байна. Улсын ойн төлөвлөгөөний дагуу ойн замыг 2017 он хүртэл 840 км болгох зорилт тавьж байна.
Забайкальскийн хязгаар: Байгаль нуурын нутаг дэвсгэрт 2012 онд ойн талбай 4,715.4 мян.га (2011 онд 4,715.9 мян.га) байсан бөгөөд ойн бүрхэвч бүхий газар 0.01%-иар багассан байна.
Боловсорсон мод огтлол Байгалийн нутаг дэвсгэрт 2011 оныхоос нэг их өөрчлөгдөөгүй бөгөөд 2,484.0 мян.м3 үүнээс зүсмэл материал 2012 онд 628.3 мян.м3 (2011 онд 681.5 мян.м3), энэ нь зөвшөөрөгдсөн хэмжээний 25.3% болно. 2011 онд мод бэлтгэл 35%-иар буурсан ба 0.6 мян.га юм. Цэвэрлэгээний мод бэлтгэл энэ бүс нутагт 3.4 мян.га (2011 онд 3.1мян.га).
Ойн нөхөн сэргээлт: 2012 онд 9.2 мян.га (2011 онд 4.4 мян.га), үүнээс тарималжуулсан ойн талбай 1.1 мян.га (2011 онд 1.3 мян.га). Залуу суулгацыг ойн бүрхүүлтэй хамт 13.4 мян.га (2011 онд 17.5 мян.га)-д хийсэн.
Забайгальскийн хязгаарын Засгийн газар “2012-2015 онуудад Забайгальскийн хязгаарт ой нөхөн үржүүлэх тухай” удаан хугацааны хөтөлбөрийг баталсан байна. Энэхүү хөтөлбөрийн үндсэн үйл ажиллагаа нь үрийн нөөцийг арвижуулах, шинэ тоног төхөөрөмж, технологийг ашиглах, таримлын тоог нэмэгдүүлэхэд оршино. 2012 онд 541.2 кг шилмүүст модны үрийг бэлтгэсэн нь 2011 оны мөн үеийнхээс даруй 38%-иар их байна. Эдгээр үрийг хяналтад оруулсан бөгөөд чанарын хувьд нэгдүгээр зэрэг гэсэн үнэлгээ авсан байна.
Ойн түймэр: 2012 онд Забайкальскийн хязгаарт 249 ойн түймэр тэмдэглэгдсэн байна. 2011 онтой харьцуулахад ойн түймэр 58%-иар өссөн байна. Ойн түймэрт нэрвэгдсэн талбайн хэмжээ 2.5 дахин өссөн бөгөөд 49.54 мян.га болжээ.
Забайгальскийн хязгаар нь “2011-2014 онуудад ойн түймэртэй тэмцэх” удаан хугацааны зорилтот хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна.
Энэхүү төслийн хүрээнд үзүүлэнгийн материал бэлтгэх, суурилуулах (ханын материал, постер г.м), галын аюултай видео клип, улын хэмжээний үйл ажиллагааг харуулах г.м. Ялангуяа, сургалтын курст 70 хүн сууж ойн галын төслүүдээр бүсчлэх ажил хийсэн. Тусгай зориулалтын ойн түймрийн 4 багаж худалдан авсан ба замын дагуу ойн цэвэрлэгээг хийсэн байна.
Үрслүүрийн тоо 1,757.5 мянган ширхэг болсон бөгөөд энэ нь 2011 онтой харьцуулахад 19.8%-иар өссөн дүн юм.
Монгол Улсын Засгийн газар “Ойн тухай хөтөлбөр”-ийг шинэчлэн баталж, “Ойн менежментийн улсын ерөнхий төлөвлөгөө”-г шинээр батлан хэрэгжүүлж байна (Зураг 3.4.8) [9].
Заг ургасан бүс нутгийн загийг түлшинд хэрэглэхийг хориглосон байна. 2008-2011 онуудад 37,211.5 мян.га талбайд мод ургуулсан бөгөөд 1,000 га-д ойн хамгаалалтын зурвасыг байгуулсан байна. “Ногоон хэрэм” хөтөлбөрийн хүрээнд 2005 онд 367 га, 2006 онд 461 га-д, 2007 онд 300 га-д, 2008 онд 426 га-д, 2009 онд 271,4 га-д, 2010 онд 253 га-д, 2011 онд 365 га-д тус тус ойжуулалт хийсэн байна. Ойн нөөцийг нөхөн сэргээх, ойжуулалтын ажилд түр болон байнгын 6798 хүн 2011 онд ажиллажээ.
Ойн нөхөн сэргээлтийн ажлын чанарыг сайжруулахын тулд “Ойн нөөцийг бүртгэх, худалдан авах журам”-ыг хэрэгжүүлж байна. Энэхүү журмын дагуу сүүлийн 3 жилийн туршид нутгийн иргэдийн тариалсан 194.3 га ойг төр худалдаж авсан бөгөөд үндэсний ойн нөөцөд бүртгэн авчээ (2008 онд 56 га, 2009 онд 77 га, 2010 онд 61.3 га).
Хэнтий аймаг энэхүү журмыг маш сайн хэрэгжүүлсэн бөгөөд энэхүү тэргүүн туршлагыг бусад аймгуудад хэрэгжүүлэхээр болжээ.
БОНХ-ийн сайдын тушаалаар улсын хэмжээнд үйлдвэрлэлийн ашиглалт болон арчилгаа, цэвэрлэгээний зориулалтаар ойгоос бэлтгэх модны дээд хязгаарыг 2013 онд 1,128,464 м3-ээр, 2014 онд 627,542м3-ээр тогтоожээ.
Сэлэнгийн сав газарт бэлтгэх модны хязгаарыг 2013 онд 1,058,239 м3, 2014 онд 605,817 м3-ээр тус тус тогтоосон байна. 2011 онд 13,900.0 га, 2012 онд 13,810.0 га ойгоос үйлдвэрлэл болон арчилгаа, цэвэрлэгээний огтлолтоор болон ойн цэвэрлэгээгээр мод бэлтгэсэн байна. Статистик мэдээллээр 2012 онд 1,395.66 мян.га ойн сан түймэрт, 950 мян.га талбай бүхий ой хортон шавьжид идэгдсэн байна.
Сэлэнгийн сав газарт бэлтгэх модны хязгаарыг 2013 онд 1,058,239 м3, 2014 онд 605,817 м3-ээр тус тус тогтоосон байна. 2011 онд 13,900.0 га, 2012 онд 13,810.0 га ойгоос үйлдвэрлэл болон арчилгаа, цэвэрлэгээний огтлолтоор болон ойн цэвэрлэгээгээр мод бэлтгэсэн байна. Статистик мэдээллээр 2012 онд 1,395.66 мян.га ойн сан түймэрт, 950 мян.гаталбай бүхий ой хортон шавьжид идэгдсэн байна.
