3.5 Аялал жуулчлал, амралт сувилал

Байгаль нуурын сав газарт аялал жуулчлал тийм ч амжилттай сайн хөгжөөгүй бөгөөд энэ нь байгалийн янз бүрийн ландшафт, соёлын болон түүхийн өвийг хадгалсан объект юм. Байгаль нуур болон түүний хил залгаа нутаг нь уламжлалт аялал жуулчлалын газар мөн боловч аялал жуулчлалын эдийн засагт эзлэх хувь маш бага (1%) байгаа нь үүнд ач холбогдол бага өгч байгааг харуулж байна.

Амралт, аялал жуулчлалын нөөц нь ихэвчлэн нуурын эргийн дагуу байх бөгөөд түүний урт нь 2,000 км ба 70% нь усан замын тээврээр зорчих боломжтой. Энэ хэсэг нь үзэсгэлэнт сайхан байгалийн ландшафт бөгөөд ус сайн халах улирлын үед амралтын ямарч тоног төхөөрөмжийг ашиглаж болно (Зураг 3.5.1). Нуурын захын хэсэгт амралт сувиллын ач холбогдол бүхий 26 эрдэст булаг, байгалийн 128 хөшөө, 94 түүх, соёлын дурсгал бий. Энэ бүс нутагт аялал жуулчлал, амралтын баазыг өргөжүүлэхийн тулд дэд бүтцийг хөгжүүлэх шаардлага бий [2].

Байгаль нуурт ирж байгаа жуулчдын тоо жил бүр өсч байна. 2012 онд Буриадын БНУ болон Эрхүү мужид 1,529 мян­ган жуулчин ирсэн байна (2011 онд 1,303 мянган жуулчин ирсэнээс 75.4 мянга нь гадаадын жуулчин байжээ) (Зураг 3.5.2). Өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад Эрхүү мужид ирсэн жуулчны тоо 4.4%, Буриадын БНУ-ынх 34.9%-иар өссөн байна. Гадаадын жуулчдын дотор ихэвчлэн Хятад, Герман, Монгол, Солонгос, Франц, АНУ, Англи, Польш, Японы жуулчид байна. Жуулчдын үйлчилгээний мөн­гөн дүн 2012 онд 10,130 сая рубльд хүрсэн байна. Аялал жуулчлалын салбарт нийт 20.5 мян.хүн ажиллаж байна [4].

Байгаль нуурын жуулчдын өргөн дэлгэр төрөл гэвэл:

-      Танилцах: Круго­байкальскийн төмөр замын угсаатны зүйн экскурс “Тальцы” музей, байгалийн музей бусад түүх-соёлын маршрут,

-      Экологийн: Байгаль нуурын мөсөн бүрхүүлийн маршрут, нуурын эрэг орчмын машин, явган, морин, дугуйн аялал, Их Байгалийн зам, цанын аялал, завин аялал, шувуу судлах, шувуу барих, агуйн аялал зэрэг,

-      Агнуурын жуулчлал: Ойн амьтны агнуур, агнуурын тоглоом, зун, хаврын улиралд мөсөн доорх загас агнуур, ховор ургамын цуглуулга,

-      Амралт, сувиллын аялал: Рашаан сувилалд амрах, эмчилгээ сувилгаа, эрүүл мэндийн амралт, рашаан амралт зэрэг,

-      Зохион бай­гуулалттай амралт: Амралт, амралтын бааз байгуулах, аялал жуулчлалын бааз, амралтын тоног төхөөрөмж байгуулах, зочид буудал, дэн буудал, өрөө хөлслөх г.м. Байгаль нуурын амралт, аялал жуулчлалын байрны багтаамж 20,000 жуулчин хүлээн авах хүчин чадалтай бөгөөд 6 сараас 9 сар хүртэл 300,000 аялагч зорчих боломжтой.

-      Зохион байгуу­лалтгүй амралт: ТХГН-т хийх зохион байгуулалтгүй аялал болно.

Байгаль нуурын аялал жуулчлалын бас нэг томоохон чиглэл бол нуурын гүн нэлээд сайн судлагдсан хэсэгт тодорхой заавраар сэлэх, аялах маршрут юм (Зураг 3.5.3). Энэ нь экологит нэлээд дөхөмтэй аялал жуучлалын төрөл бөгөөд цаашид шууд хөгжүүлэх хэтийн төлөв бий. 2012 онд 80 завиар нийт 1,640 хүн аялсан байна.

Зураг 3.5.1. Байгалийн эргийн үзэсгэлэнт хэсгүүд [1]

Зураг 3.5.2. Байгаль нуурын сав газар дахь аялал жуулчлал [1]

2007 онд ОХУ-ын Засгийн газар Эрхүү муж, Буриадын БНУ, Байгаль нуурт аялал, жуулчлалыг хөгжүүлэх үүднээс эдийн засгийн тусгай бүс болгох шийдвэр гаргасан бөгөөд олон нийт, хувийн секторын хооронд түншлэлээр дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд хөрөнгө оруулалт хийх явдал өсч байна.

Зураг 3.5.3. Аврах онгоц

Эрхүү мужийн хил орчимд 1,590 га талбай бүхий Их Голосний гэдэг газрыг тодорхойлсон байна. 2010 онд ОХУ-ын Засгийн газар Эдийн засгийн бүс нутаг Слюдянка төрийн өмчийн газрыг бий болгож, энд “Гора Соболиная”, “Мангутай” зэрэг цанын баазыг байгуулсан байна. Энэхүү төслийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Эрхүү мужийн Засгийн газар “Эдийн засгийн тусгай бүс Слюдянка районд аялал жуулчлалыг 2012-2015 онуудад хөгжүүлэх” урт хугацааны зорилтот хөтөлбөрийг батлан гаргасан.

Эдийн засгийн тусгай бүс нутгийн хил хязгаар улам өргөсч байгаа бөгөөд зэргэл­дээх Листвинка усан зогсоол, Байкал – Кругобайкальскийн төмөр замын бүс нутаг орж байна. Аялал жуулчлалын агентлагууд нуурын хойд хөвөөн дээр дэд бүтэц сайн хөгжсөнийг ашиглан үйлчилгээг сайжруулан, жуулчдын урсгалыг нэмэгдүүлэх боломж буй.

Үүнээс гадна Эрхүү – Листвинк – Байгаль порт – Кругобайкальскийн төмөр замын дэд бүтцийг ашиглан бүсийн дотор кластер байгуулах замаар эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх бодит боломж бий.

Амралт сувиллын чиглэлээр Буриадын БНУ-д 5 бүс нутгийг батлан гаргасан байна. Үүнд: Кабанскийн районд“Байгаль-Прибой”, “Лемасова”, Северобайкальскийн районд “Северобайкальск”, Баргажингийн районд “Байгаль нуурын Баргажин хөвөө”, “Сучи нуур”, Сэлэнгийн районд тодорхойлсон байна. Мөн эдийн засгийн тусгай бүсэд “Байгаль-Нарбор”, Прибайгальскийн районд “Tурка”, “Сандс”, “Горячинск”, “Нэргүй уул“, “Бичү уул” зэрэг 3,284 га газрыг хамтран ашиглаж байна. Эдгээр бүх объектууд нь аялал жуулчлалыг татах, хөгжүүлэх зорилготой.

Зураг 3.5.4. “Байкальскийн прибой” амралтын газар

Зураг 3.5.5. “Лемасово” амралтын газар

“Tурка”, “Сандс” зэрэгт зочид буудал, хурлын заал байгуулах, спорт цогцолборын төв, усан замын порт хийх, ил болон задгай биеийн тамирын талбай, ресторан байгуулах зэрэг чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулахаар төлөвлөж байна. Энэ ажил үндсэндээ дуусч байна.

“Бичү уул”-ын хэсэгт жилийн 4 улиралд уулын амралт байгуулах, энэхүү бүс нь цаг уурын хувьд маш тааламжтай бөгөөд жилийн 200 өдөр нь нартай байдаг. 2012 онд энэ хэсгийн зураг төсөл хийгдсэн бөгөөд инженерийн болон тээврийн зураг төсөл нь гарсан байна(Зураг 3.5.6).

Зураг 3.5.6. “Байкальская гавань” амралт, сувиллын газрын албаны байр

Зураг 3.5.7. “Турка”-гийн хэсэг

Горячинск” хэсэг дээр “Гуратив” рашаан сувиллыг байгуулах бөгөөд эрдсийн болон халуун рашааныг эмчилгээ сувилгааны чиглэлээр ашиглах юм.

2012 онд Эдийн засгийн хөгжлийн бүсийн захирлуудын зөвлөл “Байгалийн Гавана” концепцийн баримт бичгүүдийг дэмжсэн бөгөөд үндсэн концепцийг захирлуудын зөвлөл баталсан байна.

Энэ бүх барилга байгууламжид нийт 3.6 тэрбум рублийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа болно (2012 оны үнээр). 2013-2017 онуудад “Байгаль” амралт-сувиллын цогцолбор, шинжлэх ухаан-соёлын сэдэвчилсэн парк, гэр бүлийн амралтын төвийг энэхүү амралт сувиллын төвд байгуулж дуусгах юм. Мөн спортын содон төрлүүд (виндсерфинг, подледный дайвинг), засагчлах бааз зэргийг боломжийн хэрээр байгуулах юм. Батлагдсан концепцийн дагуу аялагчдын замыг байгуулж, Байгаль нуурын аялал, жуулчдын тоог 2 саяд хүргэх юм. Үүнтэй уялдан Горячинскийн аялал жуулчдын тоог 50,000 хүргэх юм.

Зураг 3.5.8. “Горячинск” сувиллын газар

“Бухта Безымянная” амралтын газар нь Эдийн засгийн хөгжлийн бүсийн хамгийн алслагдмал бүс бөгөөд энд Байгаль нуурын хамгийн VIP жуулчдыг хүлээн авах юм. 2012 онд Эдийн Засгийн хөгжлийн бүсийн захирлуудын зөвлөлөөр боломжит зочид буудлын бизнес төлөвлөгөөг баталсан байна. 2008-2012 онуудад“Байгалийн Гавана” төсөлд 3.87 тэрбум рублийг зарцуулах юм.

2011-2018 онуудад ОХУ-ын дотоодын болон олон улсын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх зорилтот хөтөлбөрт орсон аялал жуулчлалын кластер болох “Подломори” (Kабанскийн район), автожуулчдын кластер болох “Хиагт” (Хиагтын район), “Байгаль” (Иволгины район), “Түнхийн хөндий” (Түнхийн район) гэсэн 4 том төслийн хөрөнгө оруулалтыг хэрэгжүүлж байна.

Монгол Улсын Засгийн газар аялал жуулчлалыг эдийн засгийн нэгэн тэргүүлэх салбар болгон хөгжүүлэхээр ажиллаж байна. Дэд бүтцийн хөгжлийг дэмжих, хөрөнгө оруулалтын тааламжтай орчинг бүрдүүлэх, аялал жуулчлалын цогцолборуудыг байгуулах, маркетингийн зохимжтой бодлого боловсруулах зорилгоор “Аялал жуулчлалын үндэсний хөтөлбөр”-ийг боловсруулсан байна. Улсын хэмжээнд аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх 7 бүсийг зөвлөмж болгож байгаа юм. Үүнд:

-Монголын нийслэл-Улаанбаатар хот, 1639 онд Монголын буддизмын төв гэж байгуулагдсан, эртний уламжлал, орчин үеийн амьдралын хэв маягийг хосолсон хот (Зураг 3.5.9).

-Хөвсгөл-Монголын цасан бүрхүүл бүхий Альпийн уулс, болор мэт тунгалаг устай нууртай. Хөвсгөл нуур Дэлхийн хамгийн гүн нууруудын нэг (Зураг 3.5.10).

-Орхон голын хөндий-Эртний Хархорины нутаг, хаадын өлгий. Буддын анхны томоохон хийд-Эрдэнэ зуугийн хийд, түүнээс гадна олон тооны хөшөө, түүхийн дурсгалт газруудтай (Зураг 3.5.11).

-Цөлийн говь- Азийн хамгийн алдартай томоохон цөлийн нутаг. Сахарын элсэн цөл биш, биологийн олон янз байдал, ургамал, амьтны гайхамшигтай олон төрөлтэй.

-Монголын тал нь өргөн дэлгэр, тэгш, ойн бүрхүүлгүй, морьтон баатруудын эртний тулаан, тэдгээрийн оршин сууж байсан нутаг (Зураг 3.5.12). Зарим нутагт газар доорх агуй бий бөгөөд зарим агуй нь шохойн чулуу бүхий усаар дүүргэгдсэн байдаг.

-Хэнтий аймаг нь Чингис хааны төрсөн нутаг. Үзэсгэлэнтэй байгалийн дунд түүний амьдрал, амжилтыг харуулсан хааны хөшөө, музей бий (Зураг 3.5.12).

Зураг 3.5.9. Монголын буддын шашны төв-Улаанбаатар

Зураг 3.5.10. Хөвсгөлийн өндөр уулс

Зураг 3.5.11. Орхон голын хөндий

Зураг 3.5.12. Чингис хааны хөшөө

Монголыг зорин ирж буй жуулчдын 70-80% нь 10-11 хоногт загасчлал, ан, морь унах, байгалийн үзэсгэлэнт газрыг үзэх, явган болон авто аялал хийж байна (Зураг 3.5.14).

Зураг 3.7.13. Морин аялал

Сүүлийн 3 жилд 2009-2011 онуудад гадаадын жуулч­дын тоо 11% өссөн ба энэ хугацаанд аялал жуулчлалын орлого 32.5%-иар өссөн байна. 2011 онд Монгол Улсад 460 мянган жуулчид ирсэн бөгөөд энэ хугацаанд ажлын байр 25,000-д хүрч, аялал жуулчлал ДНБ-ний 4%-ийг эзлэх болсон байна.

2013 онд Монголд ирсэн жуулчдын 42.7% нь Хятад, 17.8% нь ОХУ, 10.8% нь БНСУ, 4.4% нь Япон , 3.5% нь АНУ, 2.7% нь Казахстан, 2.3% нь Герман болон бусад орноос ирсэн байна.

Сүүлийн жилүүдэд дотоодын аялагчид буюу Монголчуудын жуулчлал эрс нэмэгдэж байгаа бөгөөд дулааны улиралд жуулчид хувийн машин тэрэгтэйгээ хүссэн газраараа аялах болжээ. Дотоодын аялагчдын талаар статистикийн тоон мэдээ, хаашаа аялаж байгаа талаар нарийн мэдээлэл байхгүй ч Улаанбаатар болон бусад хот, суурины иргэд гол төлөв Сэлэнгийн сав газарт орших Богд хан уул, Тэрэлж (Зураг 3.5.14), Эрдэнэзуу, Хархорин, Улаанцутгалан, Цэнхэрийн халуун рашаан, Өгий нуур, Хөвсгөл нуур, Найман нуур, Хоргын тогоо, Тэрхийн цагаан нуурыг зорих аяллууд дотоодын аялагчдын түгээмэл замнал болоод байна.

Сэлэнгийн сав газарт багтах Хөвсгөл аймгийн хэмжээнд 2013 оны байдлаар 53 жуулчны бааз, 22 отог, 33 гэр буудал, 15 амралтын газар, 5 зочид буудал, 18 дэн буудал ажиллаж нэг ээлжиндээ 3,000 жуулчин хүлээн авах хүчин чадалтай болсон. Орхон голын сав газарт нийт 40 гаруй жуулчны бааз аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа эрхлэхээр бүртгэгдсэний 34.1% нь Архангай, 31.7% нь Сэлэнгэ, 26.8% нь Өвөрхангай аймгийн нутагт байдаг. Туул голын сав газарт нийт 70 гаруй аялал жуулчлалын байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байгаагийн 70 орчим хувь нь Хан-Хэнтийн ТХГН болох Горхи-Тэрэлжийн орчимд байрлаж байна. Жуулчны баазууд нь хоногт нийт 4 мян.хүн хүлээн авах хүчин чадалтай байна. Тэдгээрийн 90 гаруй хувь нь улирлын чанартай үйл ажиллагаа явуулдаг байна.

Монгол Улсад эмчилгээ сувилгааны аялал ихээхэн хөгжиж байна. Сувиллын ихэнх нь халуун, хүйтэн рашаан, эмчилгээний шавар зэрэг эмчлэн сувилах увидастай байгалийн биетийг түшиглэн оршиж байна. Монгол Улсад 40 орчим халуун, 50 орчим хүйтэн рашаан бий [15].

Сэлэнгийн сав газар нь халуун, хүйтэн рашаан олонтой бөгөөд тэдгээрт түшиглэн байгуулсан 20 гаруй амралт, рашаан сувиллын газар ажиллаж байгаагаас магадлан итгэмжлэгдсэн рашаан сувилалд Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын “Хужирт” сувилал, “Эльма Хужирт”, Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын “Хасу-Шивэрт” рашаан сувилал, аймгийн төвийн “Сувд” сувилал, Орхон аймгийн төвийн “Эрдэнэт” сувилал, Төв аймгийн Эрдэнэ сумын “Ар жанчивлан” рашаан сувилал, Хөвсгөл аймгийн Галт сумын “Галт халуун-Ус”рашаан сувилал, Булган аймгийн Могод сумын “Хульж” рашаан сувилал, Улаанбаатар хотын “Аминзаяа”, “Акуа”, “Арга билэг”, “Ариун лотус”, “Булагтай”, “Баруун зүүн-Эх”, “Гэгээн манал”, Мойлтын тохой, “Нандин ухаан”, “Нара зүй засал”, “Өнө-Энх”, “Сүүж уул”, “Сэтгэшгүй”, “Хүүхдийн төв сувилал”, “Хос вансэмбэрүү”, “ЭМЖЖ”, “Энх-Ундарга”, “Энх саран”, “Эрхэс” зэрэг сувилалууд, “Оргил” рашаан сувилал багтаж байна [16].

Оргил рашаан сувилал: нь Богдхан уулын ар хормойд, Улаанбаатар хотын өмнөд хэсэг болох Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт Удирдлагын Академийн баруун талд байрладаг.

Зураг 3.5.14. Тэрэлжийн байгалийн цогцолборт газар

Гидрокарбонат-кальци-натрийн найрлагатай, сул эрдэсжилттэй, сул хүчиллэг, нүүрсхүчлийн хий, төмөртэй хүйтэн рашаан юм. Уухаас гадна орох, шавших угаах зэргээр хэрэглэнэ. Уух рашаан нь ходоодны архаг, 12 нугалаа гэдэсний хүндрэлгүй шархлаа, гэдэсний архаг үрэвсэл, элэг цөсний архаг өвчин, төмөр дутсан цус багадалтыг эмчлэхэд сайн үйлчилгээтэй. Шавар эмчилгээг хорт хавдар, хурц үрэвсэлт өвчнүүд, архаг өвчний сэдрэлийн үе, сүрьеэ, декомпенсацийн шатанд байгаа зүрхний гажиг, зүрхний цус хомсрох өвчин, даралт ихдэх өвчин, бронхийн багтраа, гломерулонефрит, элэгний хатуурал өвчний үед хэрэглэхэд тохиромжгүй. Оргил рашаан сувилал нь байнгын ажиллагаатай бөгөөд нэг ээлжиндээ 250 хүн хүлээн авдаг.

Хужиртын халуун рашаан сувилал: Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын нутаг, Орхон голын сав газарт, Хангайн нурууны салбар Шунхлай, Гуа, Шивээт уулсын дунд далайн түвшнээс дээш 1,600 метрт, Улаанбаатараас 390 км-т оршдог. Карбонат-сульфат-натри-кальцийн найрлагатай, фторт азотын халуун рашаан бөгөөд үе мөч, арьсны өвчин, ясны гэмтэл, эмэгтэйчүүд, мэдрэлийн өвчний үед голдуу хэрэглэнэ. Тус сувилал нь байнгын ажиллагаатай бөгөөд нэг ээлжиндээ 350-600 хүн хүлээн авах хүчин чадалтай.

Шивэртийн халуун рашаан сувилал: “Хасу-Шивэрт” рашаан сувилал, аялал жуулчлалын цогцолбор нь Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Дарьхинтын хөндийн байгалийн үзэсгэлэнт газар байрладаг. Хүхэрлэг, 68°С-ийн халуун рашаан бөгөөд “Нохой унадаг” нуурын халуун шавраар мэдрэл, үе мөч, арьс харшил болон бусад өвчин эмгэгүүдийг сувилж эмчилнэ. Уг сувилал нь байнгын ажиллагаатай, нэг дор 250 хүн хүлээн авах хүчин чадалтай.

1. Ашигласан материал
   2. 1.             “Байгаль нуурын сав газрын экологийн атлас”, Эрхүү хот, ОШУА СС-ын В.Б.Сочавын нэрэмжит Газар зүйн хүрээлэн, 1:5000,000, 2014 он. http://bic.iwlearn.org/ru/atlas/atlas
   3. 2.             “Байгаль нуурын сав газрын хил дамнасан оношлогоо дүн шинжилгээ”, http://baikal.iwlearn.org/en/project/tda/LB%20TDA_Mongolia_Final.pdf
   4. 3.             “2012 оны Байгаль нуурын төлөв байдал болон түүнийг хамгааалах тухай” Улсын илтгэл, Эрхүү хот, “Росгеолфонд”-ын Сибирийн салбар, 2013 он, 436 х, http://www.mnr.gov.ru/regulatory/list.php?part=1258
   5. 4.             “2013 оны Байгаль нуурын төлөв байдал болон түүнийг хамгааалах тухай” Улсын илтгэл, Эрхүү хот, “Росгеолфонд”-ын Сибирийн салбар, 2014 он, 462 х, http://www.mnr.gov.ru/regulatory/list.php?part=1258
   6. 5.             “Буриад улсын хүрээлэн буй орчин, хамгаалалтын тухай” 2012 оны Улсын тайлан, http://minpriroda-rb.ru/upload/iblock/9cb/frmoytmrq2013.pdf
   7. 6.             “Буриад улсын хүрээлэн буй орчин, хамгаалалтын тухай” 2013 оны Улсын тайлан, http://minpriroda-rb.ru/upload/iblock/9cb/frmoytmrq2013.pdf
   8. 7.             Забайгальск хязгаарын статистик, http://chita.gks.ru
   9. 8.             “Забайкальск хязгаарын улсын районууд болон хотын тойргуудын нийгэм-эдийн засгийн байдал” / Забайгальск хязгаарын статистик, Чита, 2013 он, 149 х.
   10. 9.             Монгол Улсын үндэсний статистикийн хороо, “Монгол Улсын стастистикийн эмхэтгэл”, УБ хот 2013 он.
   11. 10.          Буриад орон тоон хэлээр, 2014 он, Статистикийн эмхэтгэл/Буриадын статистик, Улаан-Үд хот, 2014 он, 107 х.
   12. 11.          “Монгол Улсын усны нөөцийн нэгдсэн менежментийн төлөвлөгөө”, 2013 он.
   13. 12.          Статистикийн жил бүрийн эмхэтгэл, 2013 он, Статистикийн эмхэтгэл/Буриадын статистик, Улаан-Үд хот, 2013 он, 514 х.
   14. 13.          “Буриад улсын 2011-2015 онуудын нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийн хөтөлбөр” Буриад улсын хуулийн хэрэгжилтийн тухай 2012 оны тайлан, http://www.egov_buryatia.ru/uploads/tx_npa/3477docx
   15. 14.          www.baikaltrawel.ru
   16. 15.          БОНХЯ, “Монгол Улсын усны нөөцийн нэгдсэн менежментийг бэхжүүлэх нь” төсөл, “Монгол орны усны нөөцийн нэгдсэн менежментийн төлөвлөгөө боловсруулахад зориулсан судалгааны эмхэтгэл”, III боть, УБ хот, 2012 он, http://bic.iwlearn.org/mn/documents/documents/state-reports/ulsyn-usny-nootsiin-neghdsen-mieniezhmientiin-tolovloghoo-bolovsruulakhad-zoriulsan-sudalghaany-emkhetghel-guravdughaar-devter-monghol-kheleer/view
   17. 16.          “Рашаан сувиллыг хөгжүүлэх хөтөлбөр”, Монгол Улсын Засгийн газрын 2002 оны 251 дүгээр тогтоолын 1 дүгээр хавсралт, http://www.legalinfo.mn/annex/showPrint/1416