2.1 Гадаргын болон газрын доорх ус

Гадаргын ус: Байгаль нуурын сав газрын хойд хэсэг буюу оросын талын хэсэгт Дээд Ангар, Баргажин, Турка зэрэг томоохон голууд байдаг. Сав газрын дунд хэсгийн ОХУ-ын нутаг дэвсгэрт буй Сэлэнгэ мөрөнд Үд, Хилок, Цөх, Жид зэрэг голууд цутгадаг.
Сав газрын өмнөд хэсэг буюу Монгол Улсын нутагт Сэлэнгэ мөрөн, түүнд цутгах Чулуут, Идэр, Дэлгэрмөрөн, Хануй, Эг, Орхон, Туул, Хараа, Ерөө голууд байдаг.

Зураг 2.1.1. Голын сүлжээний нягтшил [1]

Байгаль нуурын сав газрын голын сүлжээ¬ний нягшил бүс нутаг болгонд харилцан  адил¬гүй байдаг ба нутаг дэвсгэрийн зүүн өмнөд хэс¬гийн хил орчимд 0.1 км/км2 байхад нутаг дэвсгэрийн хойд хэсгийн нуурын эргийн уулархаг хэсэгт 0.9 км/км2 байдаг [1]. Голын сүлжээний нягшил тайгын бүс, ялангуяа Байгаль нуурын зэргэлдээ орших уулс, хөндийд их байдаг. Ерөнхийдээ сав газрын хойд хэсэгт голын урсгал хамгийн сайн эрэмблэгдсэн байна. Уулын нугачаа, налуугийн эгц гангатай, мөнх цэвдэг тархсан газрууд, тухайлбал, Дээд Ангар, Баргажин уул зэрэгт голын сүлжээ болон үндсэн голдрилд нийлэх урсац тааруухан байдаг. Голын хамгийн их нягтшил Баргажин уулын баруун налуу (0.92 км/км2) болон Хамар давааны нуруу (0.69 км/км2)-нд байдаг. Мөн тэгш тал газар, Баргажингийн хөндий (0.89 км/км2) болон Сэлэнгэ мөрний садраа нь усжилт сайтай (0.68 км/км2) (Зураг 2.1.1).
Сав газрын дунд хэсгийн ой, хээрийн бүсийн зах, дундаж уулсын нугачаанд элсэрхэг, элс шаварлаг хөрс их тархсан байдаг. Эдгээр хүчин зүйлсийн улмаас голын сүлжээний дундаж нягшил 0.35 км/км2-аас Сэлэнгэ мөрний дунд хэсгийн Цөх гол хүртэлх нутагт 0.55 км/км2, Хилго, Жид голын сав газарт 0.61 км/км2 хооронд хэлбэлзэж байна.
Сав газрын баруун өмнөд хэсгийн Хөвсгөл нуур орчмын өндөр уулсын хотгор, нугачаанд голын сүлжээ бага бөгөөд Дэлгэрмөрөн голын сав газарт голын сүлжээний нягшил 0.32 км/км2, Хөвсгөл-Эг голын сав газарт 0.32 км/км2 байна. Сав газрын өмнөд хэсгийн хуурай хээрийн хэсэг буюу Туул, Хараа голын сав газарт голын сүлжээний нягшил маш бага буюу 0.2 км/км2-аас ихгүй байна.
Сав газрын Оросын хэсгийн дийлэнх голуудын дундаж урсац нь 5-10 л/сек·км2 байх бөгөөд уул нурууд, уулс хоорондын хотгорын гадаргуу нь янз бүрийн хэлбэртэй, орох хур тунадасны горим харилцан адилгүй байдгаас хотгор хэсэгтээ заримдаа 2.5 л/сек·км2-ээс бага, бүр огт урсацгүй байх тохиолдол байдаг бол уулын налуу хэсэгтээ 25 л/сек·км2-аас давах тохиолдол байдаг. Ихэнх голын урсацын горим нь Алс Дорнодын төрлийнх байдаг ба голуудын хамгийн их урсац буюу голын үер зуны хоёрдугаар хагасын борооны улиралд тохиодог. ажиглагддаг бөгөөд ихэвчлэн хур борооны усаар тэжээгддэг. Олонх дунд зэргийн голууд өвлийн улиралд хөлддөг тул урсацгүй болж, нуурыг усаар тэжээдэггүй байна.

Зураг 2.1.2 Дээд Ангар голын садраа (ОХУ-ын ШУА-ийн СС-ын БМБХ)

Дээд Ангар гол нь Дэлүүн-Уран уулын өмнөд бэлээс эх авч Байгаль нуурын хойд хэсэгт орших Ангарын сор буланд цутгадаг. Энэхүү гол нь олон тооны гол горхи, нуур, цөөрмүүд бүхий өргөн цэлгэр садраа (delta)-наас бүрддэг (Зураг 2.1.2).
Голын урт нь 438 км, ус хурах талбай 21,400 км2, өндрийн уналт 1,205 м. 2,291 цутгал голуудтай ба тэдгээрийн нийлбэр урт нь 10,363 км (0.45 км/км2). Олон жилийн дундаж урсац (зарцуулга) нь 265 м3/с (8.4 км3/жил) [3,4].
Баргажин гол нь Өмнөд Муйскийн салбар уулсаас эх аван урсаж Байгаль нуурын Баргажины буланд цутгадаг. Голын урт 480 км, ус хурах талбай 21,100 км2, өндрийн уналт 1,344 м (Зураг 2.1.3). Баргажин голын сав газарт 2544 гол горхи байдаг ба тэдгээрийн нийт урт нь 10,747 км (0.51 км/км2). Голын усны түвшин өндөрсөх үед голоор 250 орчим км зайд хөлгөөр аялах боломжтой бөгөөд загасчлахад ч зохимжтой байдаг. Энэ сав газарт голлон хөдөө аж ахуй, тэр дундаа усалгаатай тариалан эрхлэдэг. Олон жилийн дундаж урсац нь 130 м3/с (4.1 км3/жил) [3, 4].

Зураг 2.1.3. Баргажин гол

Турка гол нь Икатскийн уулсын өмнөд салааны 1,430 м-ийн өндрөөс эх аван урсаж Байгаль нуурын зүүн талын дунд хэсэг буюу Сэлэнгэ мөрний садраанаас зүүн хойш 140 км-т цутгадаг. Голын урт 272 км, ус хурах талбай 5,870 км2, өндрийн уналт 975 м. Тус голын сав газрын доод хэсэгт 68.9 км2 бүхий усан толион талбайтай Котокельскийн нуур байдаг. Уг гол нь загас агнуурын асар их нөөцтэй. Голын эхэн хэсэгт алтны шороон ордын судалгааны төв ажилладаг. Олон жилийн дундаж зарцуулга нь 1.6 км3/жил [3, 4].
Сэлэнгэ мөрөн нь Монгол Улсын Дэлгэрмөрөн, Идэр гoлын бэлчрээс эхлэдэг. Сэлэнгэ мөрний сав газрын нийт ус хурах талбай нь 445,272 км2 бөгөөд үүний 67% нь Монгол Улсын газар нутагт хамаардаг. Монголын хэсгийн Сэлэнгийн сав газарт Булган, Дархан-Уул, Орхон, Сэлэнгэ аймгуудын газар нутаг бүхэлдээ буюу 100%, Архангай аймгийн нийт нутаг дэвсгэрийн 99.8%, Хөвсгөл аймгийн 71.6%, Төв аймгийн 58.5%, Өвөрхангай аймгийн 19.4%, Завхан аймгийн 18.7%, Хэнтий аймгийн 2.0%, Баянхонгор аймгийн 0.8% болон улсын нийслэл Улаанбаатар хотын төвийн 7 дүүрэг буюу нийслэлийн нутаг дэвсгэрийн 84.8% нь багтаж байна.
Монголын хэсгийн Сэлэнгэ мөрөнг Дэлгэрмөрөн, Идэр гoлын бэлчрээс эхлэн улсын хил хүртэл тусад нь “Сэлэнгэ голын сав газар” гэж бие даасан сав газар болгон хуваасан бөгөөд энэ сав газарт Монгол Улсын Булган (46.3%), Сэлэнгэ (27.6%), Хөвсгөл (25.3%), Архангай (0.7%), Орхон (0.04%) зэрэг 6 аймгийн 31,038.5 км2 талбай хамрагдаж байна [2].
Сэлэнгэ мөрөн нь ОХУ-ын хэсэгт хүчтэй хэрчигдсэн дундаж уулс хоорондуур урсдаг. Голдрилын дундаж хэвгий нь 0.36‰. Голын хөндийн өргөн нь 2-25 км хооронд хэлбэлздэг. Гол нарийхан хэсэгтээ нэг голдрилоор аажим тохойрсон байдаг ба өргөн хэсэгтээ салаалсан байдаг. Үндсэн голдиролын болон салаануудын тохойрсон, огцом мушгирсан хэсгийн эрэг хүчтэй элэгдэлд орж нурсан байдаг (Зураг 2.1.4).

Зураг 2.1.4. Сэлэнгэ мөрөн

ага услагтай үед голын өргөн нь 100-150 м, гүн нь цүнхэл хэсэгтээ 4-5 м, гүехэн хэсэгтээ 0.5-1 м, зарим хэсэгтээ 0.5 м-ээс ч гүехэн болдог ба урсгалын хурд нь 1 м/с, салаалаагүй хэсэгтээ 2-2.5 м/с хүртэл хурдасдаг. Голын ёроол нь ихэвчлэн хайрга, эсхүл хайрга, элсний холимог байдаг. Эргийн өндөр 1-2 м.
Сэлэнгэ мөрөн нь 1,120 км2 талбай бүхий садраа (delta)-тай ба энд голын салаа, арал, хагшаас үүссэн байдаг (Зураг 2.1.5).

Зураг 2.1.5. Сэлэнгэ мөрний садраа (delta)

Жил бүр Сэлэнгэ мөрнөөр 2.7 сая.тн хагшаас тээвэрлэгдэн ирж, садрааг өргөжүүлсээр байна [3, 4].
Энэ садрааны зах болон  Байгаль нуурын эр¬эг хоёр нь хоорондоо маш их ойрхон байгаа бөгөөд хоорондын зай нь өнөөгийн байдлаар хамгийн ойрдоо 26 км байна. Байгаль нуурын эргийг Сэлэнгийн хэсэг хамгийн уртаар хүрээлдэг ба Сэлэнгэ мөрний садраа, салаануудаас Байгаль нуурыг Сэлэнгэ мөрний садраанаас зүүн хойш орших Провалын булан, нуурын өмнө, баруун өмнө орших Сор Черкаловын булан тусгаарлаж байна.
Байр зүйн болон сансрын зурагт, мөн газар дээр нь янз бүрийн цаг хугацаанд хийсэн судалгааны материалуудад дүн шинжилгээ хийж үзэхэд Сэлэнгэ мөрний садраа нь асар ихээр өргөжиж байгаа нь нотлогдож байна.
Садрааны хамгийн их тэлэлт нь түүний зүүн хойд зүгт хаяа нийлэн орших Провал булангийн хэсэгт явагддаг бөгөөд тэр дундаа Лобановск голын голдиролын хэсэгт зарим үед жилдээ хэдэн арван метр тэлдэг байна. Сэлэнгэ мөрний садрааны баруун хэсэгт орших Сор Черкаловын булантай залгаа хэсэгт тэлэлтийн хурдац арай бага байдаг. Дунд болон Хойд Уст голын хооронд байдаг садрааны хойд хэсэгт тэлэлт харьцангуй тогтвортой байна [5].
Жид гол нь Хангар уулын өмнөд бэлээс эхтэй. Тус сав газрын эхэн хэсгийн үнэмлэхүй өндөр нь 1,500 м-ээс их. Гол эгц уулсын хоорондуур урсдаг (Зураг 2.1.6).

Зураг 2.1.6. Жид гол

гий хэсэгтээ 200-300% байдаг. Жид гол нь Сэлэнгэ мөрний 4 дэх том цутгал гол (Сэлэнгэ мөрний сав газрын нийт талбайн 12.5 %) бөгөөд Оросын хэсэгт Сэлэнгэ мөрний урсацыг 15-аас илүү хувиар нэмэгдүүлдэг [3, 4]. Тус голын сав газрын Монгол Улсад эзлэх талбай нь 4,920 км2 ба урсацын 25% (0.61 км3) нь эндээс цутган орж ирдэг. Голын урсацын дийлэнхийг хур борооны ус бүрдүүлдэг ба үерлэдэггүй бөгөөд өвлийн улиралд урсацын 6% нь газрын доорх усаар тэжээгддэг. Голын сав газрын эхэн болон баруун хойд хэсэг алаг цоог хөлддөг бол адаг хэсэг жил бүр хөлддөг. Жид голын зарим хэсэгт карст чулуулаг (усанд идэгдсэн шохойн чулуу) байх ба карст чулуулгын нөлөө голын усанд бараг анзаарагддаггүй.
Темник (Тэмнэг) гол нь Хамар давааны хойд бэлээс эх авдаг. Голын сав газар ихэвчлэн уулархаг, сав газрын доод хэсгээр тал хээрийн газар нутгийн тогтоцтой байдаг. Голын дундаж хэвгий 3.6% байдаг. Гол нь борооны усаар тэжээгддэг бөгөөд 5-9 саруудын хооронд үерлэдэг. Тэмнэг гол нь ОХУ-ын нутагт Сэлэнгэ мөрөнд цутгадаг ба түүний урсацын 7%-ийг бүрдүүлдэг. Өвлийн урсац 7%-тай байх ба 5 жилдээ 1 удаа бүрэн, бусад үед алаг цоог хөлддөг.
Цөх гол нь Сэлэнгэ мөрөнд цутгадаг томоохон гол юм. Сэлэнгэ мөрний сав газрын ус хурах талбайн 10%-ийг эзэлдэг ба Оросын талд 31%-ийг эзэлдэг. Монголын талд урсацын 25 орчим хувь (2.14 км3) нь бүрддэг. Голын дундаж хэвгий нь 1.65%, дунд хэсэгтээ 1.2%, адаг 0.58%, уулын налуу нь 200-300%. Голын дундаж урсацын 40% нь Оросын талд бүрдэж Сэлэнгэ мөрөнд цутгадаг. Цөх голын сав газрын эхэн, адаг хэсэгт хоёр талаас том, жижиг янз бүрийн гол, горхиуд цутгаж уг голын урсацыг бүрдүүлдэг. Голын жилийн урсацын дийлэнх нь хур борооны усаар тэжээгддэг ба тэжээгдлийн 20-иос илүүгүй хувийг хаврын хайлсан цасны ус эзэлдэг. Өвлийн урсац 6%-тай байх ба цутгал голуудынх нь урсац 2-3%-тай байдаг. Сав газрын эхэн хэсгийн голууд нь хөлддөггүй, хааяа хөлддөг голуудтай байх ба дунд хэсэгтээ алаг цоог хөлддөг, адаг хэсэгтээ жил бүр хөлддөг голуудтай байдаг. Сэлэнгэ мөрөнд цутгадаг голуудаас урсацаараа Тэмнэг голын дараа хоёрт ордог [3, 4, 6].

Зураг 2.1.7. Цөх (Чикой) гол

Хилок (Хилго) гол нь 1,300-1,800 м-ийн үнэмлэхүй өндөртэй цувраа уулс нурууд хооронд дундаж уулсын 500-800 м өндөрт сунасан хотгоруудын ёроолд тогтсон Шакшинск нуураас эхтэй. Сав газрын хөндийн хажуу бэлүүд нь уулын болон тайгын ургамлаар бүрхэгдсэн, хөндийн хэсэг нь бэлчээр, ой бүхий бэлчээрийн талбайтай. Голын дундаж хэвгий нь 0.52%. Энэ голын сав газар нь Сэлэнгэ мөрний сав газрын нутаг дэвсгэрийн 26%-ийг эзэлдэг ба Оросын талд Сэлэнгэ мөрний урсацын 19%-ийг бүрдүүлдэг. Голын жилийн урсацын дийлэнх нь хур борооны усаар тэжээгддэг ба тэжээгдлийн 20-иос илүүгүй хувийг хаврын хайлсан цасны ус эзэлдэг. Өвлийн урсац адаг хэсэгтээ 6%-тай байдаг. Хилго голын эхэн ба дунд хэсгээрээ урсац багатай үедээ хөлддөг. Хилго голын урсац нь Жид голоос 1.5 дахин бага, Жид болон Тэмнэг голын нийлбэр урсацаас 2 дахин бага байдаг байна.
Үд (Уда) гол нь Витимск тавцагийн баруун өмнөд хэсгийн 1,055 м-ийн өндрөөс эх авч, Сэлэнгэ мөрний адгаас 156 км-т Сэлэнгэ мөрөнд баруун талаас цутгадаг (Зураг 2.1.8).

Зураг 2.1.8 Үд гол Сэлэнгэ мөрөнд цутгаж буй нь (Google)

Голын урт 467 км, ус хурах талбай нь 34,800 км2, өндрийн уналт 583 м байдаг. Үд голын сав газрын эхэн хэсгийн дундаж үнэмлэхүй өндөр 900-1,100 м байна. Голын дундаж хэвгий 1.2%, адаг хэсгээрээ 0.7% байдаг. Тус голын сав газар нь Сэлэнгэ мөрний сав газар (Сэлэнгийн ус хурах талбайн 23% нь ОХУ-ын нутаг дэвсгэрт байдаг)-таа 3 дахь том сав газар бөгөөд цутгал голын хувьд дөрөв (13.4%)-т ордог. Сав газрын талбайд голын сүлжээ сайн тархалттай бөгөөд түүний дундаж нягтрал нь 0.39 км/км2. Голын сав газрын эхэн хэсэгт гадаргын талбай нь 1 км2-аас багагүй, олон тооны жижиг нууруудаас бүрдсэн өргөн уудам талбай бүхий намгархаг газар байдаг [4,7].
Урсацын модуль нь 2.0 л/с.км2, Сэлэнгэ мөрөнд цутгадаг бусад том 5 цутгал голтой харьцуулахад харьцангуй жижиг гол. Жилийн урсац гол төлөв хур борооны усаар тэжээгддэг ба хаврын улиралд хайлсан цасны ус урсацын 30%-ийг бүрдүүлдэг (Зураг 2.1.9). Бага ба дунд зэргийн услагтай жилд үер ажиглагддаггүй. Өвлийн урсац 10-12%. Сав газрын дунд, адаг хэсгийн баруун гар талаас цутгадаг голууд хөлддөггүй. Үд голын эхэн хэсгийн цутгал голууд болон голын дунд ба адаг хэсгийн зүүн гар талаас цутгадаг голууд нь хааяа хөлддөг [2].

Зураг 2.1.9. Улаан-Үд хотын дундуур урсаж буй Үд гол

Ерөө гол нь Xэнтий нурууны oй мoд иxтэй, нэлээд өндөрлөг xэсгээс эx aвдаг гол юм. Бага Хэнтий нуруунаас эх аван урсах Естий голд баруун гараас Чулуут, Итэмийн гол цутгадаг бөгөөд Итэмийн голоос нэлээд уруудан зүүн талаас Хацарт гол цутгаж түүнээс доош Хонгийн гол болон урсана. Хонгийн голд зүүн хойноос нь Шарлан гол нийлэх ба энэ хоёр голын бэлчрээс Ерөө гол эхлэдэг (Зураг 2.1.10) Энэ голын сав газрын нутаг дэвсгэр нь Сэлэнгэ (69.1%), Төв (23.8%), Хэнтий (7.0%), Дархан-Уул (0.1%) зэрэг 4 аймгийн 22,282.5 км2 талбайг хамардаг.

Зураг 2.1.10. Ерөө гол

Xaрaa гoлын эх нь Xэнтий нурууны бaруун урд хажуугийн сaлбaр уулсаас эх авах Бaянгoл болох ба энэ гол Сөгнөгөр голтой нийлж Хараа гол болдог (Зураг 2.1.11). Хараа голын сав газрын нутаг дэвсгэрт Төв (41.5%), Сэлэнгэ (36.6%), Дархан-Уул (17.2%) аймгууд болон нийслэл Улаанбаатар хотын зарим дүүргийн газар нутаг (4.8%) багтдаг ба сав газар нь 17,667.7 км2 талбайтай [8, 9].

Зураг 2.1.11. Хараа гол

Туул гол нь Хaн Xэнтий нурууны салбар уулс болох далайн түвшнээс дээш 2,000 м өндөрт өргөгдсөн Чисaaлaйн сaрьдaг, Шoрooтын дaвaaны өврөөс гaрax Нaмъяa, Нэргүй xэмээх xoёр гoлын уулзвaрaaс эx aвдаг. Энэ голын сав газрын нутаг дэвсгэрт Төв (59.2%), Булган (20.5%), Өвөрхангай (7.3%), Архангай (5.0%), Сэлэнгэ (1.7%) зэрэг 5 аймаг болон нийслэл Улаанбаатар хотын 7 дүүргийн газар нутаг (6.3%)-ийг багтаасан 50,074.0 км2 талбай хамрагдаж байна. Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот энэ сав газарт оршдог тул сав газрын дунд хэсэгтээ хүн ам, аж ахуйн ачаалал хамгийн ихтэй (Зураг 2.1.12) [8, 10].

Зураг 2.1.12. Улаанбаатар хотын дундуур урсаж буй

Орхон голд цутгадаг Туул, Хараа, Ерөө голуудын ус хурах талбайг хамруулан авч үзвэл энэ сав газрын ус хурах нийт тaлбaй нь 143,479.3 км2 буюу Сэлэнгийн сaв гaзрын 48.0% бoлнo. Мoнгoлын xaмгийн том Улaaнцутгaлангийн xүрxрээ Орхон гол дээр oршинo (Зураг 2.1.13).
Орхон голын сав газрын нутаг дэвсгэрт Архангай (38.2%), Булган (21.9%), Сэлэнгэ (18.5%), Өвөрхангай (15.9%), Төв (1.9%), Баянхонгор (1.6%), Орхон (1.6%), Дархан-Уул (0.4%) зэрэг 8 аймгийн газар нутгийг хамарсан 53,455.1 км2 талбай хамрагддаг [8, 11].

Зураг 2.1.13. Мoнгoлын xaмгийн том Улaaн-Цутгaлангийн xүрxрээ

Хануй гол нь Хангай нурууны Хан-Өндөр уулаас эх авч, зүүн хойшоо 421 км урсаад Сэлэнгэ мөрөнд цутгадаг. Энэ голын сав газрын нутаг дэвсгэрт Архангай (77.1%), Булган (22.8%), Хөвсгөл (0.1%) зэрэг 3 аймгийн газар нутгийг хамарсан 15,754.8 км2 талбайтай [8].
Чулуут гол нь Хангай нурууны Гурван-Ангархай уулын баруун хэсгийн араас эх авч, Даваатын гол нэртэйгээр урсаж байгаад хэд хэдэн гол горхиудыг нийлүүлэн авч Чулуут гол болон 415 км урсаж, Идэр голын баруун гар талд цутгана. Энэ голын сав газрын нутаг дэвсгэрт Архангай (95.7%), Хөвсгөл (3.8%), Баянхонгор (0.4%), Завхан (0.2%) зэрэг 4 аймгийн газар нутгийг хамарсан 20,078.0 км2 талбай хамрагддаг [8].
Идэр гол нь Xангaй нурууны бaруун xoйт xaжуу Oтгoнтэнгэр уул (Зураг 1.1.19)-ын aрaaс эx aвч, 465 км урсaxдaa Сумaн, Чулуут зэрэг тoм жижиг гoл, горхийг нийлүүлэн Сэлэнгэ мөрөнд цутгадаг. Энэ голын сав газрын нутаг дэвсгэр нь Завхан (65.0%), Хөвсгөл (32.1%), Архангай (2.9%)зэрэг 3 аймгийн газар нутгийг багтаасан 23,061.0 км2 талбайг хамардаг [8, 12].
Дэлгэрмөрөн нь Дархадын хотгорын баруун òàëä орших Улаан тайгын өврөөс эх авч, 445 км урсаад Идэр гoлтой нийлэх ба энэ бэлчрээс Сэлэнгэ мөрөн эхэлдэг. Энэ голын сав газрын нутаг дэвсгэрт Хөвсгөл (98.5%), Завхан (1.5%) гэсэн 2 аймгийн 23,324.0 км2 талбай хамрагддаг [8].
Эгийн гoл нь Xөвсгөл нуурaaс эx aвaх боловч Үүр гoлыг Эгийн гoлын эx хэмээн үзэх ба энэ бэлчрээс 200-аад км урсаад Сэлэнгэ мөрөнд цутгана. Хөвсгөл нуур-Эгийн голын сав газрын нутаг дэвсгэрт Хөвсгөл (79.0%), Завхан (21.0%) гэсэн 2 аймгийн 41,871.2 км2 талбай хамрагдана [8].
Нуурууд: Газрын гадаргын онцлог болон уур амьсгал, усны тэжээгдэл зэргээс хамааран Сэлэнгийн сав газарт нуурууд жигд бус тархсан байдаг. Олон тооны байгалийн усан сан бүхий газрууд нь уулс хоорондын хотгоруудад хуримтлагддаг. Сэлэнгэ мөрний сав газарт нийт 616 км2 усан толион талбай бүхий 5,549 нуур байдаг. Сав газрын нуурын нягтшилт 1%-иас бага. Усан толион талбай нь 0.5 км2-аас ихгүй жижиг нуур цөөрмүүд дийлэнх нь байх ба 1-10 км2 талбай бүхий нуур 17, 10 км2-аас их талбай бүхий нуур 4 байдаг.
Хамгийн том, цэнгэг устай Хөвсгөл нуур нь Монгол орны гадаргын цэвэр усны нөөц (380 км3)-ийн бараг 3/4 буюу 74.6%-ийг агуулдаг (Зураг 2.1.14) [9, 13].

Зураг 2.1.14. Котокель нуур

Хөвсгөл нуурын усны түвшин 1963 оноос хойш аажмаар 1 м-ээр дээшилсэн ба түвшин дээшлэлтийн шалтгаан нь одоогоор тодорхой бус байгаа боловч энэ нь мөнх цэвдэг хайлсан, хур бороо ихссэн, Эгийн голын ёроолын элсний хуримтлалаас үүдэн нуураас гадагш урсах урсац багассан, усны дулааны хэм буурсан, усан гадаргын ууршилт багассан зэрэгтэй холбоотой байж болох юм. Нуурын усны түвшинг 1979 болон 1995-1996 онуудад мэдэгдэхүйц их буурсан гэж тэмдэглэжээ. Үүнийг тухайн онуудад хур тунадас харьцангуй бага байсантай холбон үздэг байна (Хүснэгт 2.1.1).
Сэлэнгэ мөрний сав газрын томоохон нуурт Буриадын нутагт орших Галуут нуур орох ба түүний усан толион талбай нь 163 км2. Мөн томоохон нууруудад Хилго голын эхэнд байх Котокель (Зураг 2.1.15), Шакшинк (52.6 км2) ба Арахлей (58.5 км2) ордог [3, 4].

Зураг 2.1.15. Хөвсгөл нуур

Байгаль нуурын сав газрын Монгол орны хэсэгт орших нууруудын дүрс зүйн тодорхойлолтыг аймгуудаар хүснэгт 2.1.1-т үзүүлэв [8, 9].

с, намгархаг газар Сэлэнгэ мөрний сав газарт харьцангуй хязгаарлагдмал тархалттай байна. Тэдний ихэнх нь нуурын эрэг дагуух усархаг нуга, голын төгсгөлүүдээр байрладаг. Голын хөндий, хөндийн адаг ёроолоор хагд болон хөвд өвс хуурай газрынхаас илүү тархсан байдаг. Хамар даваа (Жид, Тэмнэг голын сав газар) хонхорын зарим хэсэгт цагаан хүлрийн хөвдөн намаг байдаг (Зураг 2.1.16)

Зураг 2.1.16. Хамар давааны нуга

Томоохон хэмжээний усархаг нуга бүхий намгархаг газрууд бараг бүх сав газруудад тааралдана. Намгархаг газрын нягтшил 1-5%-ийн хооронд хэлбэлздэг. Хилго голын сав газарт ус, намгархаг газар илүү олон (ус хурах нийт талбайн 10 орчим хувь) байдаг [5, 14].
Газрын доорх ус: Сав газар дахь газрын доорх усны химийн найрлага нь харилцан адилгүй байдаг бөгөөд геохимийн бүсээс хамаардаг. Сав газрын газрын доорх ус нь уулс хоорондын хөндий, тунамал чулуулаг завсар, хад чулууны ан цавд бүрэлдэн тогтсон байдаг. Гидрогеологийн массив нь атираат уулын чулуулгаас тогтсон байдаг ба чулуулаг нь гадаргуугаасаа дотогш хагарсан, түүнд ус тогтсон байдалтай байдаг. Ус солилцоо 100-150 м-ээс хэтрэхгүй зузаанд явагддаг. Газрын доорх усны солилцоо нь галт уулын хувирмал чулуулаг, тунамал, хувирмал чулуулгын холбоог үүсгэдэг карст карбонат чулуулаг, түүнчлэн тектоник хагарлын бүсэд идэвхтэй явагддаг. Газрын доорх ус нь газрын гадаргад гарч ирэхдээ халуун, хүйтэн байдлаар гарч ирдэг. Өндөрлөг уулын ан цавын ус нь цэнгэг (эрдэсжилт 0.03-0.05 г/л) байдаг. Байгаль нуурын сав газар (Баргажин, Дээд Ангар)-ын 2,000 м хүртэлх гүн дэх газрын доорх усны эрдэсжилт, түүний дотор гидрокарбонат-натри, кальцит натрийн хэмжээ 0.5-1 г/л-ээс хэтэрдэггүй (Зураг 2.1.17).
Газрын доорх усны гол тэжээл нь хөрсөөр нэвчин орох хур борооны болон хайлсан цасны ус байдаг. Газрын доорх усны нөөц, горимд мөнх цэвдэг ихээхэн нөлөө үзүүлдэг. Жилийн урин дулаан цагт нөөцөө нөхөхдөө оргилоосоо нэвчсэнээр хуримтлуулдаг. Газрын доорх усны нөөц нь дулааны улиралд нөхөн сэргээгддэг ба хүйтний улиралд газрын доорх усны түвшин буурдаг. Гэхдээ жилийн туршид хэлбэлзлийн далайц (амплитуд) нь 1.5-2 м-ээс хэтэрдэггүй.

Зураг 2.1.17. Байгаль нуурын сав газрын газрын доорх усны тархац [1]

Газрын доорх ус болон газрын доорх даралтат (артезийн) усны аль аль нь голын усаар тэжээгддэг. Газрын доорх усны урсгал (шилжилт) нь гадаргын ус бүрэлдэхэд чухал нөлөө үзүүлдэг. Газрын гадаргын гүн хагарал, голын сүлжээний нягт болон эгц налуу нь газрын доорх усны шилжилтийг нэмэгдүүлдэг (Хүснэгт 2.1.2).

Хүснэгт 2.1.2. Байгаль нуурын сав газрын Оросын хэсгийн газрын доорх усны нөөц

Газрын доорх усыг цар хүрээгээр нь ашиглах боломж сайн, ашиглах боломж дунд зэрэг, ашиглах боломж муу гэсэн гурван бүлэг болгон ангилж үзсэн.
Эхний бүлэгт 3-5 м3/с, түүнээс их, чухамдаа хязгааргүй их нөөцтэй, Байгалийн төрлийн уулс хоорондын газрын доорх усыг, дараагийн бүлэгт 1.0 м3/с нөөцтэй Транс Байгалийн төрлийн даралтат цэнгэг усыг, гурав дахь бүлэгт ашиглалтын баримжаат нөөц нь хязгаарлагдмал (5-10 м3/с) уулсын гүний ан цавын усыг хамруулдаг [3, 4].
Байгаль нуурын сав газрын хойд хэсгийн дунд зэргийн ихэнх голуудад эмчилгээний чанартай эрдэслэг усны бараг бүх төрөл (халуун, хүйтэн нүүрстөрөгчийн исэл, устөрөгчийн хүхэрлэг нэгдэл, радон, төмөрлөг) байдаг. Байгаль нуурын зүүн эрэг дээр орших Горячинск амралтын газарт дулааны азотын цахиурлаг усыг мэдрэлийн систем, арьс, бусад өвчнийг эмчлэхэд ашиглаж байна (Зураг 2.1.18).

Зураг 2.1.18. Горячинскийн халуун рашаан сувиллын газар

Баргажины хөндийд Гарга, Алла, Кучигэр зэрэг орон нутгийн түвшний амралт сувиллын газрууд байдаг. Өндөр хэмтэй халуун усыг дулаан, цахилгааны зориулалтаар ашиглах боломжтой. Мөн 40-70өС-тай усыг хүлэмжийн аж ахуй болон халуун усны зориулалтаар ашиглаж болдог. Халуун усны энэхүү шинж чанарыг захын мэдрэлийн систем, үе мөчний болон бусад өвчний эмчилгээнд ашиглахад таатай байдаг [3, 4].
Монгол орны хувьд унд, ахуй болон үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашиглаж байгаа усны гол эх үүсвэр бол газрын доорх ус юм. Хүн амын унд, ахуйн усны хэрэгцээний 95 орчим хувийг газрын доорх усаар хангадаг гэсэн тооцоо байдаг (Зураг 2.1.19).

Зураг 2.1.19. Бэлчээр дэх гар худаг

Баргажины хөндийд Гарга, Алла, Кучигэр зэрэг орон нутгийн түвшний амралт сувиллын газрууд байдаг. Өндөр хэмтэй халуун усыг дулаан, цахилгааны зориулалтаар ашиглах боломжтой. Мөн 40-700С-тай усыг хүлэмжийн аж ахуй болон халуун усны зориулалтаар ашиглаж болдог. Халуун усны энэхүү шинж чанарыг захын мэдрэлийн систем, үе мөчний болон бусад өвчний эмчилгээнд ашиглахад таатай байдаг [3, 4].
Монгол орны хувьд унд, ахуй болон үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашиглаж байгаа усны гол эх үүсвэр бол газрын доорх ус юм. Хүн амын унд, ахуйн усны хэрэгцээний 95 орчим хувийг газрын доорх усаар хангадаг гэсэн тооцоо байдаг (Зураг 2.1.19).
Сэлэнгэ голын сав газарт усалгаатай тариаланд гол төлөв гадаргын усыг ашиглаж байгаа ч сүүлийн жилүүдэд газрын доорх ус ашиглалт нэмэгдэх хандлагатай байна. Мөн уул уурхайн олборлолт (ил болон далд уурхай) явуулахдаа газрын доорх усны шавхалт хийж байна. Хот доторх үйлдвэрүүд нь ихэвчлэн төвлөрсөн ус хангамжийн сүлжээнээс эсвэл өөрсдийн гаргасан хувийн худгаас ус авч ашиглаж байна. Улаанбаатар хотын ус хангамжийн эх үүсвэрүүдийн газрын доорх усны түвшингийн улирлын чанартай бууралт нь газрын доорх усны ашиглалт нь нөхөн сэргээгдэх хэмжээнээс их байдагтай холбоотой юм.
“Монгол Улсын усны нөөцийн нэгдсэн менежментийн төлөвлөгөө” [8]-нд тусгаснаар Сэлэнгийн сав газарт газрын доорх усны нөхөн сэргээгддэг нөөц 8.1 км3/жил, ашиглалтын баримжаат нөөц 3.6 орчим км3/жил, ашиглалтын буюу ашиглах боломжит нөөцийг 316.7 сая.м3/жил гэж тооцоолсон байна. Гэхдээ энэхүү нөөцийн ерөнхий үнэлгээ нь тийм ч их нарийвчлал сайтай бус бөгөөд тойм маягийн тооцоо болно.
Монголын хэсгийн голуудын сав газар бүрийн газрын доорх усны нөөцийг гидрологийн мэдээ, геологийн тогтоц, нөхөн сэргээгдэх хэмжээ, тухайн бүс нутагт явуулсан хайгуул судалгаа (туршилтын өрөмдлөгийн мэдээг оролцуулан) зэрэгт үндэслэн тооцоол¬сон (Хүснэгт 2.1.2).

Хүснэгт 2.1.2. Байгаль нуурын сав газрын Монголын хэсэгт хамрагдах голын сав газруудын газрын доорх усны нөөц