2.4 Амьтны аймаг
Байгаль нуурын сав газар нь амьтны аймгийн төрөл зүйлтэй бөгөөд сээр нуруутны 446 төрөл байдаг. Үүнд:
- 18 багийн 348 зүйлийн шувуу (дэлхийн шувууны нөөцийн 4%),
- хөхтөн амьтны 7 багийн 85 зүйл (дэлхийн хөхтний 23%),
- хэвлээр явагчдын 1 багийн 7 зүйл (хэвлээр явагчийн 0.1%),
- хоёр нутагтны 2 багийн 6 зүйл байдаг.
Монгол орны амьтны аймаг 138 зүйлийн хөхтөн, 75 зүйлийн загас, 22 зүйлийн мөлхөгч, 6 зүйлийн хоёр нутагтан, 472 зүйлийн шувуу, 13,000 гаруй зүйлийн шавьж, 516 зүйлийн зөөлөн биетэн, эгэл биетнээс бүрддэг [21].
Хүрэн баавгай (Ursus arctos): Сав газрын Оросын хэсгийн ихэнхдээ Дорнод Прибайкальск, Хамар даваа зэрэг нутгийн хойт хэсэг, шигүү ойн гүнд амьдардаг (Зураг 2.4.1) [3, 4].
Янз бүрийн ойн орчинд амьдрах боловч хушин ойд илүү дуртай. Өвөл ичих ба ичээг уулын хуурай хажуугийн элсэрхэг болон элс, хайрган хөрсөнд эсвэл хадан дор ухдаг. Ичээнд 10 дугаар сарын сүүлчийн хагаст (ихэвчлэн анхны их цас орохоос өмнө) орж, 4, 5 дугаар сар хүртэл ичдэг.
Ороо нь 6-7 дугаар саруудад орох ба 1-2 дугаар саруудад төллөдөг. Төрөхдөө 1-3 бамбарууш, ихэвчлэн 2 бамбарууш гаргадаг. Ургамал болон амьтнаар хооллодог холимог тэжээлтэн. Жимс, самрын ургац багатай жилүүдэд нойргүйтэж, эргэн тойрондоо ихээхэн хэсүүчилдэг. Баавгай эргэн тойрон 70-400 км2 орчим талбайд хэсүүчилдэг. Баавгайн тоо толгой 2001 онд 2,690 байсан бол 2010 онд 4,878 болж өсчээ.
Цаа буга (Rangifer tarandus): Сав газрын Оросын нутагт амьдрах ба хойд зүгийн буга буюу латинаар “Rangiter tarandus” гэдэг (Зураг 2.4.2) [3, 4]. Өнөөгийн байдлаар цаа буга нь сав газрын Улаан бургас, Икатск, Баргажин, Северобайкальск, Витим, Муйкск зэрэг уулархаг хэсэгт тархан амьдарч байна. Эдгээр бүсүүдэд зам харилцаа муу хөгжсөн тул одоо байгаа тоо толгойг тогтоохын тулд өвлийн тооллогын маршрутаар явж, ТХГН-ийн мэргэжилтнүүд болон анчдын цуглуулсан судалгааны мэдээ, аман асуулгад үндэслэн тогтоосон байна.
Энэхүү төрлийн тоо толгой сүүлийн 5 жилийн дүнгээр 16-19 мянга байна. 2012 оны өвлийн маршрутын тооллогын дүнгээр цаа бугын тоо толгой 18,417 гэж гарсан нь анчдын болон ойн менежерүүдийн үнэлгээтэй таарч байгаа юм.
Халиун буга (Cervus elaphus xanthopygus): Уулын тагийн бүсээс бэл рүү улирлын чанартай нүүдэллэн цасан бүрхэвч багатай, идэш тэжээл сайтай нутагт тайван орчинд амьдрах дуртай (Зураг 2.4.3) [3, 4].
Зураг 2.4.3. Халиу буга (Cervus elaphus xanthopyus)
Ойн аж ахуйн мэргэжилтнүүдийн үзэж байгаагаар ихээхэн цасан бүрхүүл удаан хугацаанд ихээр тогтсон 2010-2012 онуудын өвөл халиун бугыг цас багатай, тааламжтай орчин руу шилжин нүүх шаардлагатай болгожээ (Зураг 2.4.4). Халиун бугын энэхүү зайлшгүй нүүдэл нь 2011-2012 оны өвлийн тооллогын маршрутад дахин дахин тааралдаж, тоо толгойг нь тодорхой гаргахад хүндрэл үүсгэсэн байна.
Зэрлэг гахай (Sus scrofa): Сав газрын Оросын нутаг дэвсгэрт нэлээд тархсан (Зэрлэг 2.4.5) [3, 4]. Зэрлэг гахай тархан суурьших болсон шалтгаан нь ХАА-тай холбоотой. Зарим бүс нутагт үр тариаг хагас дутуу хурааж авах болсон нь зэрлэг гахайн хувьд тогтвортой тэжээлийн бааз болсон ба ингэснээр эртнээс өсөн үржиж байсан газар нутгаасаа дайжих болжээ. Сүүлийн 10 жилийн тооноос үзэхэд зэрлэг гахайн тоо толгой 4-8 мянга болтлоо өссөн байна. Өнөөгийн байдлаар Буриадын БНУ-д зэрлэг гахайн тоо толгой өсөх хандлагтай байгаа ба 2012 оны маршрутын тооллогоор 8,508 толгой болсон нь тогтоогдсон байна.
Зураг 2.4.5. Зэрлэг гахай
Сибирийн хүдэр (Moschus moschiferus): 2003 онд Олон улсын Байгаль хамгаалах холбоо (International Union for Conservation of Nature) улаан номдоо “нэн ховордсон амьтан” гэсэн жагсаалтад оруулсон. Олон улсын зах зээлд түүний эд эрхтний хэрэгцээ маш их өссөнтэй уялдан хамгийн “эмзэг” зүйлд хамруулсан (Зураг 2.4.6) [3, 4]. Энэхүү нөхцөл байдлын харгалзан хүдрийн тооллогыг тухайн төрлийн биологийн онцлогт тохирсон байдлаар явуулсан байна. 2012 оны өвлийн маршрутын тооллогоор тоо толгой нь 16.4 мянга болсон нь олон жилийн дунджаас давсан сүүлийн 10 жилийн хамгийн их тоо юм. Эндээс үзэхэд хүний үйл ажиллагаагаар мод огтлох, ойр ойрхон ойн түймэр гарах явдал байсан хэдий ч хүдрийн тоо толгой тогтвортой байна гэж үзэж болох юм.
Хүдэр нь Монгол орны Хэнтий, Хөвсгөл, Хангайн уулархаг нутаг, Монгол Алтайн умард хэсгийн зарим салбар уулсын ойгоор тархмал байдалтай амьдардаг.
Зураг 2.4.6. Хүдэр
Сибирийн бор гөрөөс (Capreolus pugargus): Буриадын БНУ-ын том хөхтнүүдээс хамгийн их өргөн тархсан зүйл юм (Зураг 2.4.7). Сав газрын Оросын хэсгийн бараг бүх нутгаар тархсан байдаг. Бор гөрөөс хавар болохоор цас хайлсан хэсгийг даган хөндийгөөс уул, чийглэг өндөрлөг хэсэг рүү нүүдэллэнэ. Энд байршихад хамгийн тохиромжтой, амар тайвнаас гадна тэжээлийн бааз, усны эх үүсвэр сайтай байдаг байна [3, 4]. Ийм байдлаараа нуруудын ус хагалбарын хэсэг нь зөвхөн бор гөрөөс төдийгүй бүх туруутнуудын хувьд хамгийн тааламжтай нутаг болдог. Намар 8 дугаар сарын сүүлчээс бор гөрөөс бага бүлгээрээ ихэвчлэн 2-4-өөрөө өвөлжих газар луугаа нүүдэллэж эхэлдэг. Энэхүү нүүдлийг ихэвчлэн эм гөрөөс янгуудай (гөрөөсний төл, янзага)-н хамт хийх бөгөөд нас гүйцсэн эр гөрөөсүүд арай хожуу нүүдэллэдэг. Намрын нүүдлээ ерөнхийдээ 9-12 дугаар саруудын хооронд хийдэг бол хаврын нүүдлийг 3-5 дугаар саруудад хийдэг байна. 2012 оны тооллогоор тоо толгой нь 42,873 байсан байна.
Зураг 2.4.7. Бор гөрөөс
Зураг 2.4.4. Ан агнуурын нөөц [1]
Зүүн Сибирийн хандгай (Alces alces L.): Сав газрын нутаг дэвсгэр дэх хамгийн том биетэй хөхтөн бөгөөд 4 зүйлийн хандгай бүртгэгдсэн байна (Зураг 2.4.8). Хоол тэжээлийн байдлаас хамааран улирлын чанартай нүүдэллэдэг [3, 4]. Хандгайн амьдрах гол бүс нь залуу шилмүүст мод, нарс, шинэс, улиангар ялангуяа, ойн шатсан хэсэг, намхан хус, бутлаг ургамал бүхий газар болон нуга, голын хөндий зэрэг болно. Зуны улиралд хандгай нь ихэвчлэн нуур, голыг даган амьдарна. Энэхүү амьтны тогтвортой суурьших нөхцөл нь тэжээлийн нөхцөлөөс гадна цасан бүрхүүлийн зузаан, хүний нөлөөллөөс ихээхэн хамаарна. Тооны байдлыг үзвэл сүүлийн 10 жилд 6-8.5 мянган толгой тоологдсон нь дээр дурдсан биологийн болон биологийн бус хүчин зүйлүүдтэй холбоотой байж болох юм. 2012 оны тооллогын дүнгээр Монгол орны хойд хэсэгт 7,851 толгой хандгай байсан байна.
Зураг 2.4.8. Хандгай
Хэрэм (Sciurus vulgaris): Сав газрын дагуурын шинэс, хуш, нарс, хуш нарсны холимог бүхий ой бүхий уулархаг газарт амьдардаг (Зураг 2.4.9). Сүүлийн 5 жилийн байдлаар тоо толгой нь 145-170 мянгын хооронд хэлбэлзэж байна [3, 4]. 2012 оны өвлийн маршрутын тооллогоор тоо толгой нь 161.6 мянга гэж тогтоогдсон байна. Хоол тэжээл, нарны идэвжлээс хамааран тоо толгой нь хэлбэлзэх төлөвтэй байна,
Зураг 2.4.9. Хэрэм
Чандага:-ны тоо толгойн өсөлт 10 жилийн мөчлөг (цикл)-тэйгээр явагдаж байгаа нь ажиглагдсан (Зураг 2.4.10). Энэхүү зүйлийн нөхөн үржихүйд хавар-зуны улирлын цаг уурын нөхцөл нялх үе буюу төрөлтийн эхний өдрүүдэд ихээхэн нөлөөлж байна. Энэхүү зүйлийн тоо толгой сүүлийн 10 жилд 37-95 мянгын хооронд хэлбэлзэж байна. 2012 оны өвлийн маршрутын тооллогоор тоо толгой нь цөөрөх хандлага ажиглагдсан бөгөөд 43.5 мянган толгой тоологдсон ба энэ нь 2011 оныхоос бага зэрэг өссөн, сүүлийн 5 жилийнхээс буурсан үзүүлэлт юм.
Зураг 2.4.10. Уулын чандага
Булга (Martes zibellina): Сав газрын нутаг дэвсгэрт асга чулуу бүхий хушин ой, шинэс-жодоо (гацуур) болон нарс-шинэсний холимог шилмүүст болон навчит мод бүхий ойд амьдардаг (Зураг 2.4.11). Сүүлийн 10 жилийн байдлаар тоо толгой нь жил өөрчлөгдөж байсан байна. 2012 оны өвлийн маршрутын тооллогоор 22.5 мянган толгой тоологдсон бөгөөд өмнөх оныхоос нэг их өөрчлөгдөөгүй гэсэн дүн гарчээ [3, 4]. 2011 оны болон 2012 оны өвөл булганд босоо шилжилт ажиглагдаагүй байна. 2012 оны байдлаар булганы тоо толгойг сүүлийн 10 жилийн дундаж түвшинд байгаа гэж үзэж болохоор байна.
Зураг 2.4.11. Булга
Үен (Mustela erminea):Уулын тайга, ойт хээр, тагийн бүс, нуранги чулуулаг бүхий газарт амьдардаг. Ойг огтлох нь үенгийн хувьд тааламжтай нөхцөлийг бүрдүүлдэг [3, 4]. Үен харанхуй шилмүүст ой, цэвэр хушин ойд маш цөөн тоотой байдаг нь ажиглагдсан байна. Энэ нь чухамдаа булга олноороо нэг газарт байдаггүй гэсэн үг юм. Сүүлийн 10 жилд тоо толгой нь 9-15 мянга байсан нь үслэг ангийн төрөлд ордогтой холбоотой. 2012 оны өвлийн маршрутын тооллогоор тоо толгой нь 10.2 мянга гэж тоологдсон нь сүүлийн 2 жилийнхтэй харьцуулахад арай өндөр юм.
Солонго (Mustela sibirica): Сав газарт өргөн тархсан [3, 4]. Тайга, ойт хээр, уулын бүс болон голын хөндий, сайр, чулуулгын асгаас, шатсан газар, гол, нуурын эрэг зэрэг газарт амьдардаг нь ажиглагдсан. Харанхуй шилмүүст ойн гүн, тайгын холимог ойд ховроор ажиглагдана. Энэ нь булгатай өрсөлддөгтэй холбоотой. Уулын таг, хуурай хээрт байдаггүй. 2012 оны тооллогоор 7,310 толгой тоологдсон нь өмнөх 4 жилийнхээс яльгүй олон болсон байна. Солонгыг агнах тусгай арга хэмжээ зохион байгуулдаггүй бөгөөд бусад ангийн хамт агнадаг.
Үнэг (Vulpes vulpes): Сав газрын бүх нутаг дэвсгэрт жигд бус тархалттай [3, 4]. 2012 оноос өмнөх 10 жилд тоо толгой нь өссөн. Ялангуяа сүүлийн 3 жилд тоо толгой нь өссөн ба 2012 онд 5,290 болсон. Үнэг авлалт сүүлийн 5 жилд жил тутам 100-800 толгойд хүрсэн. Энэ нь үслэг эдлэлийн хэрэгцээ, зах зээлийн үнэтэй холбоотой юм. Сүүлийн 4 жилд зах зээлийн үнийн хэрэгцээ багассан, худалдан авах үнэ доогуур байгаа нь жилд 200-аас хэтрэхгүй үнэг авлахад нөлөөлсөн байна.
Чоно (Canis lupus): Нэлээд өргөн тархалттай бөгөөд сав газрын бүх нутагт буй. Буриадын БНУ-ын засаг захиргааны байгууллагуудаас түүний тоо толгойд зохицуулалт хийхээр олон жил арга хэмжээ авч байна [3, 4]. 1995-2005 онуудын хооронд жилд 300-400 чоно авлаж байсан бол 2006-2007 онуудад авлалт жилд 110-140 болж буурчээ. Чоныг авлах хамгийн түгээмэл арга бол буу болон хавх юм. 2012 оны эхэнд хийсэн тооллогоор тоо толгой нь 2,517 байсан бөгөөд энэ нь зохицуулалтын арга хэмжээ үр дүнтэй байсныг харуулж байгаа юм. Түүнээс гадна чонотой хийх тэмцлийг цаашид үргэлжлүүлэх шаардлагатай бөгөөд Монголоос чонын нүүдэл ихээхэн ирэх болсон ба хөдөө аж ахуй болон ангийн аж ахуйд учруулах хохирлыг багасгах зорилгоор түүний тоог зохимжтой түвшинд байлгах шаардлага буй.
Шилүүс (Felis lunx): Амьдрах орчин нь бүс нутагт хязгаарлагдмал. Шилүүсийн амьдрах хамгийн тааламжтай ландшафт нь уулын нарсан болон шинэст ойт хээр, дан болон холимог ой, уулын бэлийн нам дор газар, мөн мод бэлтгэсэн болон шатсан газар, залуу улиангар, хус ургасан газар байдаг. Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд шилүүсийн тоо толгой 630-1,300 хооронд байна. 2012 оны өвлийн маршрутын тооллогоор тоо толгой нь 1,258 байсан нь өмнөх жилийнхээс арай их, сүүлийн 6 жилийн түвшинд байсан байна.
Монголын тарвага (Marmota sibirica): Сав газрын Оросын хэсэгт 32.3 мян.га газарт 20-30 мянга орчим толгой байна [3,4]. Энэхүү төрлийн тоо маш их хэлбэлзэлтэй юм. 2012 оны хаврын тоогоор Буриадын БНУ-ын хээрийн болон ойт хээрийн бүсэд 20,166 тарвага байна гэсэн тоо гарчээ.
Тахь (Equus ferus przewalskii): Монголын говь хээр, тал нутагт амьдардаг зэрлэг адуу юм. Төв аймгийн Алтанбулаг сумын Хустайн нуруунд нутагшуулж байна (Зураг 2.4.12) [23].
Шувуу: Сав газрын Оросын хэсэгт амьтны аймгаас хамгийн элбэг баян төрөл зүйлтэй нь шувуу болно [3, 4]. 348 зүйлээс 260 нь суурин нутаглан үрждэг, 34 нь дамжин нүүдэллэдэг, 7 нь өвөлждөг, 1 нь нүүдлийн, 46 нь тэнүүлч шувуу байдаг.
Хөх ногтруу (Tetrastes bonasia): Ойн хамгийн түгээмэл төрөл бол хөх ногтруу бөгөөд нуугдмал амьдралтайгаас гадна ихэнх цагийг ялангуяа, зунд хуурай газар өнгөрөөдөг. Шувууд гастролит цуглуулах үедээ элсэн хөвөө, зам зэрэг дээр ирдэг бол хөх ногтруу энд маш цөөн тоотой байдаг. 2003-2004 онуудын ойн түймрийн дараа энэ шувууны тоо эрс багассан бөгөөд харин одоо сэргэх хандлагатай байна. 2012 оны өвлийн маршрутын тооллогоор тоо толгой нь 150.5 мянган тоо гарсан. 2012 оны өвөл хөх ногтруунд маш тааламжтай байсан ба түүний тоо нөхөн үржихүйд эерэг нөлөөлсөн байна.
Хар хур (Lyrurus tetrix): Өнгөрсөн оны тооллогоор 311.8 мянган хур шувуу тоологдсон байна [3]. 2012 онд 252.7 мянган хур шувуу тоологдсон нь 2009-2010 оны түвшинд байна. Хур шувууг дангаар нь агнадаггүй бөгөөд бусад антай хамтад нь агнадаг. Энэхүү нөхцөл хурын тоо өсөх тааламжтай нөхцөл болжээ.
Хөmүү (Hazel grouse - Bonasa bonasia): Жинхэнэ ойн шувуу бөгөөд нуугдмал амьдралтай, ихэнх цагаа эх газарт өнгөрөөдөг. 2004, 2006, 2008 онуудын тооллогын дүнгээр энэ шувууны тоо маш цөөн буюу тоо толгой нь 1,000 орчим гарсан. Харин 2009-2012 онуудад явуулсан тооллогоор өссөн дүн гарсан. Чиглэсэн агнуурыг энэ шувуун дээр хийдэггүй бөгөөд бусад антай хамт хийдэг.
Дагуур ятуу (Perdix dauurica): Холгүйхэн нүүдэллэдэг суурьшмал зүйл [3]. Тоо толгой нь 2009 онд олширсон байсан боловч сүүлийн 3 жилд буурсан. 2012 оны хяналтын тооллогын дүнгээр 78.4 мянга гэсэн тоо гарсан. Энэхүү тоо нь сүүлийн 15 жилийн дундаж хэмжээнд байна.
Могойч загалай/Circaetus gallicus/: Хэнтий нурууны баруун-өмнөд хэсгээр үржлийн үедээ тохиолдоно. Сэлэнгэ голын хөндийд үржиж, Орхон, Сэлэнгэ, Туул голын саваар нүүдлийн үедээ тохиолдоно. Өмнөговь аймгийн Цогт-Овоо сумын Зүүн Хайлаастай, Шүтэгийн Баянгол, Өөшийн говь, Өмнөговь аймгийн Ноён сумын Баг мод, Галбын говь, Батаагийн голд өндөглөн зусна (Зураг 2.4.13) [23].
Бор бүргэд(Aguila clanga): Монгол оронд Хэнтийн уулс болон Сэлэнгэ голын тайга, ойт хээрийн ойд үүрлэнэ. Хангайн нурууны Тарвагатай, Завханы Их-Уул орчим, өмнөд хэсэгтээ Тэрхийн голын сав, хойшоогоо Идэрийн гол, Архангайн Өгий нуур, Булган аймгийн Жаргалант Хорго, Баян-Овоо, Булган аймгийн Хутаг-Өндөр, Айрхан нуурын хоорондох нутаг, Хэнтийн уулс, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын Баянголын хөндий, Зүүнхараагийн Хараа гол, Тэрэлж орчим, Төв аймгийн Атар орчимд нүүдлийн үедээ тэмдэглэгджээ [23].
Усны нөмрөг бүргэд (Haliaeetus leucoryphus): Монгол Алтайн Ачит нуур, Их нууруудын хотгорын Хар ус, Хар, Дөргөн, Хяргас, Увс нуурууд, Завхан голын хөндий, Хангайн Орхон, Тамир, Идэр, Хэнтийн уулын бүсийн Хараа, Туул голын хөндий, Хөвсгөл, Дархадын хотгороор тааралдана. Нүүдлийн үедээ Орхон, Туулын хөндий, олон нууруудын хоолойн Бөөнцагаан нуурт тохиолдоно. Хээр, цөлийн загастай, томоохон нуур, ус дагаж амьдарна [23].
Ашигласан материал
1. “Байгаль нуурын сав газрын экологийн атлас”, Эрхүү хот, ОШУА СС-ын Газар зүйн хүрээлэн, 2014 он. http://bic.iwlearn.org/ru/atlas/atlas
2. Е.Ж.Гармаев, А.В.Христофоров “Байгаль нуурын сав газрын усны нөөц, түүний ашиглалт, хамгаалалт”, Новосибирск. “ГЕО” Академийн хэвлэл, 2010 он, 231 х.
3. “Байгаль нуурын байдал, түүнийг хамгаалах арга хэмжээний тухай” 2012 оны Улсын тайлан, Эрхүү хот, “Росгеолфонд” Сибирийн салбар, 2013 он, 436 х. http://www.mnr.gov.ru/regulatory/list.php?part=1258, (Орос хэлээр)
4. “Байгаль нуурын байдал, түүнийг хамгаалах арга хэмжээний тухай” 2013 оны Улсын тайлан, Эрхүү хот, “Росгеолфонд” Сибирийн салбар, 2014 он, 462 х. http://www.mnr.gov.ru/regulatory/list.php?part=1258, (Орос хэлээр)
5. А.К.Тулохонов, А.М.Плюснин, Б.Б.Намсараев ба бусад “Сэлэнгэ мөрний дельта (садраа) нь Байгаль нуурын төлөв байдлыг илэрхийлэх байгалийн индикотар, шүүлтүүр мөн”, Новосибирск, ОШУА СС-ын хэвлэлийн газар, 2008 он. 314 х.
6. “Буриад улсын хүрээлэн буй орчны төлөв байдал, түүнийг хамгаалах тухай” 2012 оны Улсын тайлан, http://minpriroda-rb.ru/upload/iblock/9cb/frmoytmrq2012.pdf, (Орос хэлээр)
7. “Буриад улсын хүрээлэн буй орчны төлөв байдал, түүнийг хамгаалах тухай” 2013 оны Улсын тайлан, http://minpriroda-rb.ru/upload/iblock/9cb/frmoytmrq2013.pdf, (Орос хэлээр)
8. БОНХЯ, “Монгол Улсын усны нөөцийн нэгдсэн менежментийг бэхжүүлэх нь” төсөл, “Монгол орны усны нөөцийн нэгдсэн менежментийн төлөвлөгөө боловсруулахад зориулсан судалгааны эмхэтгэл”, I боть, УБ хот, 2012 он. http://bic.iwlearn.org/mn/documents/documents/state-reports/ulsyn-usny-nootsiin-neghdsen-mieniezhmientiin-tolovloghoo-bolovsruulakhad-zoriulsan-sudalghaany-emkhetghel-neghdugheer-devter-monghol-kheleer/view
9. Монгол орны усны нөөц
http://www.travelnews.mn/index.php?songolt=content&task=content_item&id=833&menu_id=579
10. БОНХЯ, “Монгол оронд усны нөөцийн нэгдсэн менежментийг бэхжүүлэх нь” төсөл, “Туул голын сав газрын усны нөөцийн нэгдсэн менежментийн төлөвлөгөө боловсруулахад зориулсан судалгааны эмхэтгэл”, УБ хот, 2012 он, http://bic.iwlearn.org/mn/documents/documents/state-reports/tuul-gholyn-sav-ghazryn-usny-nootsiin-neghdsen-mieniezhmientiin-tolovloghoo-bolovsruulakhad-zoriulsan-sudalghaany-emkhetghel-monghol-kheleer/view
11. “Монголын усны форум-Ус хэлц” ТББ, “Идэр голын сав газрын экологи, нийгэм-эдийн засгийн суурь судалгаа”, 2013 он, http://baikal.iwlearn.org/en/project/project-tender-reports-2012/010%20-%20Ider%20sub-basin%20watershed%20management%20plan%20-Mongolia.pdf
12. “Монголын усны форум-Ус хэлц” ТББ, “Хөвсгөл нуур-Эгийн голын сав газрын экологи, нийгэм-эдийн засгийн суурь судалгаа”, 2013 он, http://baikal.iwlearn.org/en/project/project-tender-reports-2012/010-eg-sub-basin-watershed-management-plan-mongolia
13. “Олон улсын ач холбогдол бүхий ус, намгархаг газар, ялангуяа усны шувууд олноор амьдардаг орчны тухай буюу Рамсарын конвенцийн тайлан”, 2012 он, http://www.mne.mn/v3/wp-content/uploads/2012/08/Ramsar-report-FINAL-Mongolian-as-of-May-7-2012.pdf
14. ШУА-ийн Газарзүйн хүрээлэн, Монгол Улсын Үндэсний атлас, 2009 он.
15. “Хөрс хамгаалах, цөлжилтөөс сэргийлэх тухай” Монгол Улсын хууль, 2012.05.17, http://www.legalinfo.mn/law/details/8664?lawid=8664
16. БОНХЯ, Байгаль орчны мэдээллийн сан, Цөлжилтийн мэдээллийн сан, http://www.eic.mn/DLDbase/, eic.mn/DLDbase/upload/2013/tadesertcontent/jpg/20131021_8432.jpg
17. Монгол Улсын Байгалийн ургамлын тухай хууль, 1995.04.11, http://www.legalinfo.mn/law/details/76?lawid=76
18. Ургамал, ой хамгаалалт, https://mn.wikipedia.org/wiki/Ургамал_ой_хамгаалал
19. Монгол Улсын үндэсний статистикийн хороо, “Монгол Улсын стастистикийн эмхэтгэл”, УБ хот 2013 он
20. БОНХЯ, Монгол Улсын Улаан ном, УБ хот 2014 он
21. Буриадын БНУ-ын Улаан ном “Нэн ховор, ховордсон амьтан, ургамал, мөөгний зүйлүүд” томсгон найруулсан 3 дахь хэвлэл, Улаан-Үд, ОШУА-ийн СС-ын БНЦ (Буриадын шинжлэх ухааны төв)-ийн хэвлэлийн газар, 2013 он, 687 х.
22. “Нэн ховор, ховор амьтдыг хамгаалах үндэсний хөтөлбөр”, Монгол Улсын Засгийн газрын 2011 оны 277 дугаар тогтоолын Хавсралт, http://www.legalinfo.mn/annex/details/2927?lawid=5500
23. А.Л.Волошин “Сэлэнгийн дундад уулсын уулс хоорондын хотгоруудын гадаргуу үүсгэх орчин үеийн экзоген процессын геоэкологийн онцлог”, Газар зүйн шинжлэх ухааны докторын зэрэг горилсон диссертаци, Буриадын Улсын их сургууль, Улаан-Үд хот, 2011 он.
