2.2 Хөрс

Байгаль нуурын сав газрын асар уудам орон зай нь өмнөөс зүгээс хойд зүгт өөрчлөгдөх дулааны хүчин зүйлийн өргөрөг болон хөрс, ургамлан бүрхэвчээр тодорхойлогддог. Эдгээр зүй тогтолоос гадна уртраг, уулын бүсчлэл, газрын гадаргуугийн дүрс зүй (exposition)-гээс хамаардаг. Мөн мөнх цэвдэг, хөрсийг бүрдүүлдэг чулуулгын төрөл, антропоген (хүний үйл ажиллагаа) нөлөөлөөс үүссэн өөрчлөлт, ландшафтын цогц хувьслаас хамаардаг. Зүүн Сибирийн уулын тайгын ландшафтийн бүсэд уулархаг гадаргуугийн тархалт давамгайлдаг. Нутаг дэвсгэрийн нэлээд хэсэг нь уулын тайга байдаг ба тал хээрийн нутаг дэвсгэр нь уулс хоорондын хотгорууд дунд хойд зүгт алслан сунаж тогтсон байдаг.
Байгаль нуурын сав газрын хөрс нь уулархаг газрын болон уулс хоорондын хотгорын хөрс гэсэн хоёр төрлөөр тодорхойлогдоно [3, 4]. 
Уулархаг газрын хөрс нь нимгэн элюв болон элюв-делювийн уулын хөрснөөс бүрддэг ба ховор тохиолдолд элюв-делювийн бялхмал, тунамал, хувирмал давхаргаас бүрдэнэ. Уулс хоорондын хотгорын хөрс нь элсэрхэг ба шаварлаг давхарга дээрх янз бүрийн хэмжээтэй сул чулуулгаас бүрддэг (Зураг 2.2.1).

Зураг 2.2.1. Дээд Ангар голын хөндийн хөрсний зүсэлт

Нутаг дэвсгэрийн хойд хэсгийн тайгын бүсийн эхэн хэсэгт төмөр агуулсан уулын мөнх цэвдэг хөрс зонхилох ба зарим газарт оглеени (gleization)-гийн тодорхой төрөл тархсан байдаг. Энэ газар нутагт илүү зузаан (5-8 см) органик давхарга нь хаг б

а хөвдний байнгын чийглэг давхаргатай шахагдаж холилдсон байдлаар хамгийн их илэрдэг. Энэ хэсэгт халзан (нүцгэн) уулын бүсийн шаварлаг хөрс тархсан байдаг. Нүцгэн уулын бүсэд нимгэн хөрс, хад чулуу өргөн тархсан байдаг (Зураг 2.2.2).

Зураг 2.2.2. Чулуулаг болон хадны тогтоц

Дээд Ангарын хотгор болон уулсад цайвар өнгөтэй аллювийн төмөртэй хөрс зонхилдог байхад уулын бэл хэсгээр цэвдэгт тайгын хөрс зонхилдог байна. Хөрс нь бага зузаантай сул чулуулаг болон төмрийн өндөр агууламжаараа бага зэрэг ялгаатай байдаг. Сав газрын хойд хэсгийн хөрсний төрлийн нийтлэг онцлог нь мөнх цэвдэг юм (Зураг 2.2.3).

Зураг 2.2.3. Уулын тайга

Үргэлжилсэн болон тасалданги мөнх цэвдэгтэй газар нь газар нутгийн 90 гаруй хувийг эзэлж байна. Цэвдэг болон гадаргуугийн өндрийн уналтын харилцан уялдаа нь газар нутгийн геокриологийн онцлогоос хамаардаг. 
Хөндий болон хотгорын ёроол хэсгийн хөрс нь бага температуртай байх бөгөөд цэвдэгийн зузаан хамгийн их байдаг. Цэвдэгт нугын хар хөрс нь делювийн шаварлаг хөрстөй тэгш болон хэвгий багатай хөдийнүүд, мөн эртний нуурын элсэрхэг хэсэгт тархсан байдаг. Цэвдэгт тайгын хөрс болон үнсэн саарал хөрс нь 1,000-1,300 м өндөрт түгээмэл байна. Хамгийн үржил шимтэй нь мөнх цэвдэгт нугын хар хөрс бөгөөд энэ хөрснөөс арвин их ур

гац авдаг. Ийм хөрсөнд ялзмаг болон азотын агууламж өндөр, натрийн агууламж дунд зэрэг байдаг. Мөнх цэвдэгтэй хөрс, түүний дотор цэвдэгт саарал ойн хөрснөөс хамгийн бага ургац авдаг нь ажиглагдсан. Цэвдэгт нугийн хөрс ач холбогдолоороо дунд зэрэг юм.
Мөнх цэвдэг (Frost molds) нь ихэвчлэн сул чулуулгийн зузаан давхаргатай уялдсан байдаг. Улирлын чанартай мөнх цэвдэг нь байнга 1, 2 дугаар саруудад үүсэх ба гүн нь 3 м, диаметр нь 20-50 м орчим байдаг.
Термокарст (мөсөрхөг цэвдэгт ул хөрс гэсч, нуур үүсэх үзэгдэл)-ын үйл явц нь Байгаль нуурын баруун эргийн Баргажин голын хөндий ба хөндийн хотгор зарим хэсгээр их явагдаж байна. Термокарст нь термокарст нуурууд, намгархаг нам дор газрууд болон хоолой үүсэх явцад илэрдэг. Термокарст хотгорын хэмжээ нь 10-20 м-ээс 150-200 м-т хэлбэлздэг. 
Өндөр уулын бүсэд чийгшил сайтай байдаг учраас ургамлын нөмрөг, солифлюкци (soilfluction) сайтар хөгжсөн байдаг. 
Солифлюкц нь голдуу уулын чулуулгыг бүхэлд нь заримдаа том модыг бүрхсэн байдаг. Дундаж уулстай газар нутагт энэ үзэгдэл нь голчлон хойд налууд бага зэрэг илэрдэг. Уулын тайгын хэсэгт элювиаль-иллювиалийн хөрс болон ялгах аргагүй хөрс холилдсон байдалтай байдаг (Зураг 2.2.4). 

Зураг 2.2.4. Хуурай хээр

Байгаль нуурын хязгаар болон Северо-Байгалийн өндөрлөг газарт үнсэн саарал, хүлэрт хүрэн хөрстэй холилдсон саарал хүрэн хөрс зонхилдог. Эдгээр нь маш бага зузаантай байх ба үнсэн саарал хөрсний давхарга нь 30 см, Байгаль нуур

орчмын уулан дахь зузаан нь 40 см орчим байна. Хүрэн хөрсний зузаан нь хөрсний тогтоц нь үүсэх шатандаа байна гэж үзэж болох хэмжээнд бага байна.
Байгаль нуурын бүсийн бэлийн хуурай хээрийн хөрс нь Ольхон арал болон түүний ойр орчим, сав газрын өмнөд хэсгээр өргөн тархсан байдаг (Зураг 2.2.5). Хуурай хээрийн ландшафтыг үүсгэх улаан хүрэн хөрс нь уулын хуурай бүстэй холбоотой. Шаварлаг хөрс хур тунадасны ус хөрсөнд нэвчих явдлыг хүндрүүлдэг. Био бүтээмж бага байгаа нь эрс тэс байгаль цаг уурын нөхцөлийн үр дагавар юм.

Зураг 2.2.5. Сэлэнгэ мөрний садрааны намгархаг нуга

Ургамлан бүрхэвч тааруухан байгаа нь агро экосистемийг хямрааж байна. Хамар даваа, Муйск, Дээд Ангар уулын өндөрлөг хэсэг болон Баргажингийн нуруудаар хөрсний гол төрөл нь петрозем (petrozem), хүлэр-литозем (peat-lithozem) байдаг. Хатуу ялзмагт, ялзмагт хар хөрс нь Альпийн дэд нугын доод хэсэгт үүсдэг байна. Хүрэн саарал хөрс нь газрын гадаргуугийн харьцангуй нам дор хэсгийн хойд налуу болон хөрс бүрдүүлэгч элементийн хэсэгт бүрддэг.
Криозем (нягт ялзмаг), хүлэрт криозем нь халзан уулсын бүсэд түгээмэл байдаг ба ой шугуйн дээд хэсгийн харьцангуй нарийхан зурвас газарт

тохиолддог. Тайгын хөрс нь улирлын цэвдэг, криотурбацион (суулт үүсэх)-ы үзэгдэл солифлюкцын цэвдэгтэй хэсэгт илэрдэг. 
Уулархаг тайгын хөрсөн бүрхүүлийн бүтэц нь олон төрөлтэй бөгөөд босоо бүсчлэл, налуугийн байдал болон мөнх цэвдэгтэй холбоотой. Хөрсний гол төрлүүд нь хүрэн хөрс, үнсэн саарал хөрс, ширэгт үнсэн саарал хөрс, ширэгт хүрэн хөрс, саарал ялзмаг, гулин (humic) болон бусад төрлөөс бүрдэнэ. Тайгын бүсийн дээд хэсгээр криозем ба хүрэн хөрс, мөн хүлэрт литозем (lithozem) байдаг. Уулын тайга нь ялзмагт хар хөрстэй “арлын” хэлбэрийн тал хээр нутагтай. Эдгээр нь уулс хоорондын хотгорын өргөн хэсэгтэй тулгарсан өмнөд огцом налуугийн хэсэгт тааралдана.
Тал хээрийн бүсэд саарал метаморф хөрс зонхилдог ба хотгорын энгэр хэсэг болон уулс хоорондын хотгорын доторх толгодын хойд налуу, эсвэл хотгорын тал хээр лүү харсан ой нь устсан налуугийн доод хэсэгт зонхилдог. Газар нутгийн ихэнх нь Сэлэнгийн өндөрлөг газрын өмнөд хэсэгт эдгээр хөрс тархсан байдаг. Шилмүүст ой болон өвсөрхөг ой, хээрийн бүс нь ялзмагт бараан метаморф хөрстэй ба ихэвчлэн уул, толгодын урд энгэр газарт тархсан байх тохиолдол байдаг. Саарал ялзмагтай хөрс нь ургамлан бүрхүүлийн доор карбонатын чулуун дээр бүрддэг. Энэ хөрсний нэгдэл нь тайга, тал нутгийн заагийн хөрсөн бүрхэвчийн гол шинж чанар болж өөр өөр экологийн нөхцөлд уламжлагдан байдаг.
Байгаль нуурын сав газрын тал хээрт гол төлөв ялзмагт хар хөрс зонхилдог. Ийм төрлийн хөрс нь нуга болон тал хээрт өргөн тархсан байдаг. Мөн энэ төрлийн хөрс нь Тугнуй-Сухаринскийн хонхор, Тугнуй нуруу, Заганскийн нурууны өмнөд налуу, Кударинскийн нуруудын хойд налуу, Бага Хамар даваа, Моностой болон Боргойн уул нуруудад элбэг тохиолдоно. Сав газрын хойд хэсэгт ялзмагт хар хөрс Үнэгэтэй уулын баруун хойд налуу, Үд болон Итанца голын хөндийд хэсэгчлэн тархсан байдаг. 
Хуурай хээрийн бүсийн хөрсөн бүрхүүлд улаан хүрэн хөрс зонхилдог байна. Эдгээр нь Удинск, Приселенгинск болон Боргойскойн тал хээрийн өргөн газар нутаг, толгодын умард бэлийн өргөн, хавтгай дэнжид байдаг. Өндөр нуруудын усны хагалбар газрын хөрс нь литозем хөрс юм. Хуурай хээрийн бүсийн элсэн эолов (aeolian)-ын хуримтлал нь Сэлэнгэ, Цөх гол хооронд болон Цөх, Хилго гол хоорондох ялзмагтай псаммозем (psammozem) хөрсөнд бүрэлддэг.

Сав газрын голын хөндийн хөрс нь голдуу аллювийн ялзмагт шаварлаг хөрс, хүлэрт шаварлаг хөрс, бараан ялзмаг, саарал ялзмаг болон ялзмагт хар шавранцар хөрстэй байдаг. Гол мөрний дээд, дунд өнгөрөлтийн хөрсөн бүрхэвчийн бүтэц нь аллювын хурдаст давхарласан хөрснөөс бүрддэг. Хээрийн болон Байгаль нуурын бүс нутгийн хуурай хээрийн бүсийн голын голдиролд давсархаг хөрс ба натрийн хөрс байдаг. Эдгээр нь ихэвчлэн нуурын хотгор, үерийн татам ойролцоох бэл хормойн хэсэгт буюу гадаргын усны урсацаар үүссэн ууссан давстай хагшаас, эсвэл гадаргаас эрдэсждэг газрын доорх устай газарт голдуу илэрдэг байна. Давсжилтийн хамгийн түгээмэл төрөлд сульфат-натри, натрийн сульфат, сульфат, хлорид-сульфат зэрэг багтана.
Томоохон талбайг хамарсан давсжсан хөрс нь Боргойн тал хээр, Верхнее (Дээд) болон Нижнее (Доод) Белое (цагаан) нууруудын хотгорт өргөн тархсан байдаг. Давсжилт нь Иволгинскийн хотгорын хувьд чухал ач холбогдолтой байдаг. Мөн давсжилт Бичурск район болон Тугнуйн тал хээрийн нуурын хотгорт ажиглагддаг байна. Сэлэнгэ мөрний садраа (delta), Баргажин, мөн нутгийн зарим хэсгийн томоохон талбай нь хүлэрт эутроф (eutrophic замаг), хүлэрт эутроф шаварлаг хөрстэй намганд автсан байдаг.
Намгархаг нугын болон нуур, ус намагтай газрын хөрсний цогц нь үерийн татмын өндөрссөн хэсэг болон садраанд, мөн түр зуурын урсацын конус прогрессын явцад бүрддэг байна (Зураг 2.2.6). Аллювийн шаварлаг хөрс нь илүү чийгтэй нөхцөлд бий болдог. Элс, хайргатай уулын голын өндөрлөг хэсэгт аллювийн шаварлаг саарал ялзмагт болон давхраат хөрс зонхилно. 
Аллювийн хүлэрт шаварлаг (хүлэрт эрдэстэй) хөрс нь голын голдиролын харьцангуй нам хэсэг болон газрын гадаргуугийн болон гүний чийг ихтэй үргэлжилсэн газар, мөн ургамал хэт ургасан намгархаг усан орчин бүхий газарт тохиолддог байна. Ялзмагт гидрометаморф хөрс нь голуудын төв хэсгийн хавтгайд бүрддэг. Хотгорын нуурын хэсэг нь ихэнхдээ гидрометаморф мөнх цэвдэгтэй хөрс байдаг.
Сав газрын хөрсөнд хөрсний угаагдал, элэгдэл болон дефляц (салхины элэгдэл) гол хор хөнөөл учруулж байна (Зураг 2.2.6) [3, 4]. Эдгээрээс шалтгаалан жил бүрийн ургац 15-20%-иар алдагдаж байна.

Зураг 2.2.6. Дефляц (Салхины элэгдэл)

Хөрсний агро гидрологи (Agrohydrological)-ийн шинж чанар нь ихэвчлэн механик бүтцээр тодорхойлогддог. Элсэрхэг хөрс (90-105 мм) нь ашигт чийгийг хамгийн сайн шингээж авдаг. Хөрсний өчүүхэн жижиг хэсгийн агууламж ихсэх тусам ашигт чийгийн хэмжээ хөнгөн шаварлаг хөрсөнд 60-190 мм, хүнд шаварлаг нугын хөрсөнд 215 мм хүртэл өсдөг байна. Ус шингээх чадварын коэффициент нь 65-75% байна.
Ажиглалтын мэдээгээр хаврын улиралд хөрсний 1 м-ийн гүнд ашигт чийгийн дундаж 80 мм байсан бол элсэрхэг хөрсөнд 100 мм, шаварлаг хөрсөнд 160 мм байжээ. Зуны улиралд буюу 7, 8 дугаар саруудад энэ нь элсэрхэг хөрсөнд 60 мм, шаварлаг хөрсөнд 100 мм болж багасдаг байна. Хөнгөн механик бүтэцтэй хөрсөнд ашигт чийгийн агууламж бага, тариалалтын үед чийг хангалтгүй байдаг учир усалгаа хийх замаар л тогтвортой ургац авах боломжтой юм. Хөрсний чийгийг барих, ус ба салхины элэгдлээс хамгаалах нь агротехникийн гол арга хэмжээ байдаг (Зураг 2.2.8).

Зураг 2.2.7. Усны элэгдэл

ын эко систем хүний үйл ажиллагааны нөлөөгөөр доройтсоор байна. Сав газрын оросын хэсэгт цөлжилт одоогийн байдлаар илрээгүй байгаа ч Монголд энэ нь асуудал болоод байна [23].

Монгол оронд нийт 34 төрлийн үндсэн хэв шинжийн хөрс байдаг гэж судлаачид тогтоосон байдаг. Хамгийн түгээмэл тархсан хөрс нь хүрэн шороон хөрс бөгөөд нийт газар нутгийн 40.4%-ийг эзлэх ба түүний 22.6% нь уулархаг нутагт, 17.8% нь талархаг газарт тархсан байдаг. Хүрэн шороон хөрсийг гарал үүсэл шинж чанараар нь хар хүрэн, жинхэнэ хүрэн, цайвар хүрэн гэсэн гурван дэд хэв шинжид хуваадаг ба тэдгээрээс хамгийн их дэлгэрсэн нь хар хүрэн хөрс 17.6%, жинхэнэ хүрэн 11.9%, цайвар хүрэн хөрс 10.9% тус тус ордог [15].
Монгол Улсын “Хөрс хамгаалах, цөлжилтөөс сэргийлэх тухай” хуульд хөрсний доройтол, цөлжилтийн төлөв байдлыг “сул”, “дунд”, “хүчтэй” гэсэн зэрэглэлээр ангилж тогтоосон байдаг [16]. 
Хөрсний доройтлын “сул” зэрэглэлд тухайн газар нутгийн хөрсний талбайн 5%-иас бага бохирдсон, эсхүл хөрсний өнгөн хэсэг бага зэрэг элэгдсэн, ялзмагийн нөөцийн багасалт 25%-иас бага газрыг, “дунд” зэрэглэлд тухайн газар нутгийн хөрсний талбайн 5-20% бохирдсон, эсхүл хөрсний өнгөн хэсэг эвдрэлд орсон, ялзмагийн нөөцийн багасалт 25-50%-д хүрсэн газрыг, “хүчтэй” зэрэглэлд тухайн газар нутгийн хөрсний талбайн 20-50% бохирдсон, эсхүл хөрс гүн эвдрэлд орсон, үржил шимт чанараа алдаж ялзмагийн нөөцийн багасалт 50-иас дээш хувьд хүрсэн газрыг хамааруулдаг байна.

Монгол орны нутаг дэвсгэрийн төв хэсгээсээ хойшлох тусам газрын гадаргын уулархаг нөхцөлийг даган хур чийгийн хэмжээ нэмэгдэж, уур амьсгалын эх газрын шинж багасахын хамт ой мод элбэгшиж, хээрийн хөрсний зэрэгцээ, нугат хээр, нуга, намгийн ба улмаар ой, тайгын хөрс илэрнэ. Нутгийн хойд хэсгийн уулархаг бүсэд голын сүлжээний нягшил ихтэй, мөнх цэвдгийн тархалттай, хур тунадасхарьцангуй их байдгаас хөрсний чийг харьцангуй сайн байдаг.
Хуурай хээр, цөлөрхөг хээрийн хөрс нь Хангай, Хэнтий нуруудын хоорондох өргөн уудам хөндий болон Тагнын нуруу хүртэл тархах бөгөөд улмаар хуурай хээрийн хүрэн хөрс Орхон-Сэлэнгийн сав газрын хөндийг дагаж ихээхэн талбайг эзэлдэг. 
Сэлэнгийн сав газарт багтах хүн амын хамгий

н нягтшил ихтэй Орхон болон Туул голын сав газарт өндөр уулын ба уулын тайгын хөрс ба нам уулсын хүрэн хөрс, тал хээрийн хүрэн ба хар хүрэн хөрс, нугын голын хөндийн хөрс давамгайлдаг (Хүснэгт 2.2.1).

Хүснэгт 2.2.1Орхон болон Туул голын сав газарт хөрсний дэд хэв шинжийн эзлэх хувь

Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэрийн 77.8% нь их, бага хэмжээгээр цөлжилт, газрын доройтлын үйл явцад өртсөн бөгөөд үүнээс 35.3% нь сул, 25.9% нь дунд, 6.7% нь хүчтэй, 9.9% нь нэн хүчтэй зэрэглэлд хамрагдаж байна (Зураг 2.2.8) [17]. 

Зураг 2.2.8. Хөрсний доройтол

Геоэкологийн хүрээлэнгээс 2010 онд үйлдсэн Монгол орны цөлжилтийн зургийг 2006 онд үйлдсэн зурагтай харьцуулж үзэхэд цөлжилтийн нэн хүчтэй, хүчтэй зэрэглэл бүхий газруудын тархац нутаг нэлээд өөрчлөгдсөн буюу ялангуяа, нэн хүчтэй зэрэглэл бүхий газрууд шинээр голомтлон үүссэн нь элбэг байна [15]. Тухайлбал, Баянхонгор аймгийн хойд хэсэг, Орхон голын сав дагуу нутагт энэ байдал тод ажиглагдсан байна. Харин Өвөрхангай, Дундговь аймгийн хил залгаа нутагт өмнөх цөлжилтийн нэн хүчтэй зэрэглэл буурч тархац нутаг нь багассан байна (Хүснэгт 2.2.2). 

Хүснэгт 2.2.2. Сэлэнгийн сав газарт хамрагдах аймаг, нийслэлийн цөлжилтийн төлөв байдал(%)

Ой мод огтлол нэмэгдсэн, олон удаагийн ойн түймэр, хөнөөлт хортон шавьжийн ойд үзүүлж байгаа хор хөнөөл, ашигт малтмалын олборлолт, зөвшөөрөлгүй мод бэлтгэл зэргээс экосистемд өөрчлөлт орж, цөлжилт өргөжсөөр байна.
УИХ-аас 2012 онд баталсан Хөрс хамгаалах, цөлжилтөөс сэргийлэх тухай хуульд тариалангийн газрын хөрсний үржил шимийг анхны үзүүлэлтээс сайжруулсан, эргэн тойронд ойн зурвас байгуулсан, жимс, жимсгэний мод тариалсан, үржүүлсэн, хашаалсан, тухайн орон нутагтаа хөрс хамгаалах, цөлжилтөөс сэргийлэх чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж ажлын байр нэмэгдүүлсэн, нийтийн эдэлбэр газрын хөрсийг хамгаалах, нөхөн сэргээх үйл ажиллагааг сайн дурын үндсэн дээр хийсэн, уул уурхайн үйл ажиллагаанд хөрс хамгаалах, цөлжилтөөс сэргийлэх дэвшилттэй техник, технологи нэвтрүүлсэн, байгаль орчинд ээлтэй арга технологиор явуулсан, бэлчээрийг улирлын хуваарьтай сэлгэн ашигласан зэрэг хөрс хамгаалах, цөлжилтөөс сэргийлэх чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулсан иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуулийн дагуу урамшуулал олгохоор заасан байгаа нь цөлжилтийг сааруулах томоохон бодлого юм (Зураг 2.2.9).

Зураг 2.2.9. Цөлжилтийн голомт