I. Байгаль нуурын сав газрын ерөнхий нөхцөл

ОРШИЛ

Монгол Улс болон ОХУ, дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн орнуудтай хамтран Байгаль нуурыг хамгаалахаа амласанаар 1996 онд ЮНЕСКО (НҮБ-ын БШУСБ) тус нуурыг Дэлхийн өвийн жагсаалтад бүртгэж авсан. Нуур, түүний орчимд амьдардаг 3 саяаас илүү хүн амын оюун санааны болон материаллаг баялгийг хангахуйц нөөц баялаг энд бий. Тиймээс тус бүс нутагт орчин үеийн өндөр технологид тулгуурласан эдийн засгийг хөгжүүлэх, хүн ардын амьжиргаа, байгаль орчны тогтвортой байдлыг хангах бүтээн байгуулалтыг хийх шаардлага байна. Тус бүс нутагт амьдардаг иргэдэд төдийгүй тус бүс нутагт аялан зочилж буй иргэдэд бүс нутгийн байгаль орчин, эдийн засаг, нийгмийн төлөв байдлын талаар үнэн зөв, бодитой мэдээлэл өгөх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байна. Энэхүү тайлан нь эдгээр зорилгыг хангахад чиглэгдэж байгаа болно.
Хил дамнасан Байгаль нуурын сав газрын хувьд адилхан мэдээлэлтэй байж байгалийн нөөцийг зүй зохистой ашиглах, байгаль орчныг нь хамгаалах бодлогыг хэрэгжүүлэх боломжтой юм. Энэхүү тайлан нь Монгол Улс болон ОХУ-ын талаарх мэдээллийг нэгтгэж, энэхүү агуу том нуурын геосистемийн нийгэм-байгалийн цогц дүр зургийг бий болгохоор оролдсон анхны оролдлого юм.
Уг тайланг НҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөр (НҮБХХ) болон Даян дэлхийн байгаль орчныг хамгаалах сан (ДДБОХС)-гийн санхүүгийн дэмжлэг, хүсэлтээр Байгаль нуурын сав газрын байгалийн нөөцийн нэгдсэн менежментийг дэмжих, экосистемийн тогтвортой байдлыг хангах, усны чанарыг сайжруулах зорилгоор боловсруулсан. Тайланг хил дамнасан Байгаль нуурын сав газрын тогтвортой хөгжлийн талаар сайн мэддэг Монгол-Оросын судлаачид болон төрийн албан хаагчдын багаас бүрдсэн хамт олон бичсэн болно.
Тайлангын агуулга нь Монгол Улс болон ОХУ-ын 2012-2014 онуудад мөрдөгдөж буй байгаль орчинтой холбогдох хууль тогтоомж, Байгаль орчны төлөв байдлын тайлангууд, стратеги төлөвлөлтийн баримт бичгүүдээс гадна НҮБХХ-ийн “Байгаль нуурын сав газрын хил дамнасан экосистемийн байгалийн нөөцийн нэгдсэн менежмент” төслийн хүрээнд хийгдсэн суурь болон сэдэвчилсэн судалгааны ажлуудад суурилсан болно.

Байгаль нуурын хил дамнасан сав газар нь Хойд болон Төв азийн хойноос урд руу чиглэсэн 46°28′-56°42′ ба баруунаас зүүнд чиглэсэн 96°52′ - 113°50′-ын солбилцолд байрладаг. Сав газрын нийт талбай 571,794 км2, үүнээс 297,805 км2 нь Монгол Улсад хамаарах ба үлдсэн газар нутаг нь ОХУ-д хамаарна.
Баруун өмнөөс зүүн хойд зүгийг чиглэсэн сав газрын хамгийн урт хэсэг нь 1,470 км, баруунаас зүүн хүртэл 962 км, ба хамгийн богино уртраг нь баруунаас зүүн зүгт 193 км юм.
Тус сав газар нь хойд хэсгээрээ Лена голын сав газартай хиллэдэг ба Сунгур, Дээд Ангар болон Дэлүүн-Уранын нуруудаар хүрээлэгдсэн байдаг. Зүүн хэсгээрээ Витимийн өндөрлөг газартай хиллэдэг ба энэ нь Якутын нуруудаар хязгаарлагддаг. Зүүн өмнөд хэсэг нь Амур мөрний сав газартай хиллэдэг ба энд дэлхийн усны хагалбартай давхцан орших Хэнтий нуруу болон Яблоновын сунасан нуруудаар ус хуваагдаж, Хойд мөсөн далай болон Номхон далайн гадаргын усыг хуваадаг (энд дэлхийн усны хагалбар байдаг).

Өмнөд хэсэг нь Монгол Улсын хойд хэсгийн гадагш урсацгүй газар нутгаар зааглагдаж баруун урд хил нь Хангайн нуруугаар хязгаарлагддаг (энд мөн дэлхийн усны хагалбар байдаг).
Баруун хэсгээрээ Енисей болон Лена голын дээд урсгалтай хиллэдэг. Энэ хэсэгт усны хагалбарын хил нь улсын хил болон Хангарын нуруутай давхцах бөгөөд Хамар давааг өнгөрч Байгаль нуурын эрэг дагуу Ангар мөрний урсацад хүрч, Примор болон Байгаль нуруудыг даган сунасан байдаг (Зураг 1.1.1).

Зураг 1.1.1. Байгаль нуурын физик газарзүйн байрлал

Байгаль нуурын орчмын газар нутаг нь далайн түвшнээс дээш нэлээд өндөрт орших ба уулархаг шинж чанартай. Байгаль нуурын газар нутгийн хамгийн бага өндөршилт нь 456 м (өндрийн Балтийн систем) ба хамгийн өндөр цэг нь Мөнх Сарьдаг (3,491 м) болно. Тус нутгийн газрын гадарга нь эртний атираашилттай томоохон уул нурууд, өргөн уудам болн гүн гүнзгий хотгорууд, зарим тохиолдолд уулс хоорондын хөндийнүүдээс бүрдэнэ. Эдгээр нь зарим хэсэгтээ (ихэнх нь тектоникийн хагарлын хотгор) Мезозой болон Кайнозойкийн үлдэгдлээс бүрдсэн харьцангуй жижиг (0.5-2 км хүртэлх) давхраагаар хучигдсан эртний талстат чулуулгаас тогтоно. Бүс нутгийн тектоник бүтцийн өөрчлөлт нь гадаргын болон газрын доорх усны горимд ихээхэн нөлөө үзүүлдэг. Сав газрын үндсэн элемент болох хотгор газар ба хойт, төв, өмнөд хөндий нь усаар дүүргэгдэн Байгаль нуурын хөндийг бий болгодог (Зураг 1.1.2). Энэ нь уул, нуруудаар хүрээлэгдсэн ба баруун өмнөөс зүүн хойд зүгийг чиглэн хавирган сар хэлбэртэй сунаж тогтсон байдаг. Нуурын урт нь 636 км, өргөн нь 25-80 км-т хэлбэлздэг. Байгаль нуурын усны дундаж гүн нь 758 м, хамгийн гүнзгий хэсэгтээ 1,637 м байдаг.

Зураг 1.1.2. Байгаль нуурын хөндийн байдал

Сав газрын нутаг дэвсгэрийн тэгш гадаргуу нь уулс дотоодын (Байгаль нуурын хотгорын төрлийн) болон уулс хоорондын (Транс Байгалийн хотгорын төрлийн) гэсэн хоёр үндсэн төрөлд хуваагдах ба эдгээр нь тектоник хагарлын хотгорт болон томоохон голын хөндийнүүдэд илэрдэг [1]. Байгаль нуурын хотгорын төрөл нь (Байгаль, Дээд Ангар, Баргажин, Хөвсгөл) дэлхийн газрын гадаргын муруй хэлбэрийн деформацийн үед бий болсон ба харьцангуй гүнзгий, том хэмжээтэй байдаг. Нуурын хойд болон баруун хойд талын уулсын бэл нь голдуу эгц байдаг. Нууруудын хөндий нь Кайнозойн үлдэгдэл давхаргаас бүрдсэн байдаг. Тиймээс Байгаль нуурын сав газрын гол, мөрний сүлжээ нь хэлбэр сайтай, үерийн татам нь өргөн байдаг. Тэдгээрээс Байгаль нуурт хамгийн ач холбогдолтой нь Дээд Ангар болон Баргажингийн хотгор болно.
Транс Байгалийн хотгорууд нь гол төлөв тектоник хагарал болон элэгдлийн тунамалаас гаралтай бөгөөд (Галуут нуур, Зүүн сэлэнгэ, Тугнуй-Сухаринск, Иволгин-Үд зэрэг) 50 гаруй төрлийн хотгор байдаг. Эдгээр нь өндөрлөг уулсаар хүрээлэгдсэн ба уулсын доод бэл хэсгээрээ пролювын давхарга бүхий хөндийнүүд, намхан дов толгодтой. Хөндийн эргэн тойрны салбар уулс нь конус хэлбэрийн толгод, жижиг уулсаас бүрддэг. Сэлэнгийн сав газрын зарим хэсэгт салхины нөлөө (дипляци)-гөөр элэгдсэн элсэрхэг толгод, гуу жалга элбэг байдаг (Зураг 1.1.3).

Зураг 1.1.3. Иволгин-Үдийн салхины элэгдлээс үүдсэн гуу жалга бүхий газрууд

Транс Байгалийн хотгорт өндөрлөг газар байдаггүй ба нам дор газар нь цутгал голуудаар хуваагдан, хайрга, элсэрхэг хөрстэй, уулсын бэл нь элс, элсэрхэг хөрстэй байдаг.
Транс Байгалийн хотгорт цэнгэг устай, том нуур болох Галуут нуур оршдог. Галуут нуур нь Байгаль нуурын сав газар дахь 3 дахь томоохон нуур юм (Зураг 1.1.4).

Зураг 1.1.4. Галуут нуур (Гусиноозерск)

Онцгой ач холбогдол бүхий Зүүн сэлэнгийн хотгор нь Байгаль нуурын хотгорын зүүн өмнөд эрэг рүү түрсэн тектоник хагарлын хэсэгт байрладаг (Зураг 1.1.5). Энэ нь идэвхтэй неотектоник процессын шинж чанартай. Хотгор нь их хэмжээний сул чулуулагаар дүүргэгдсэн байх ба газрын доорх ус нь 200-250 м хүртэл гүнтэй, Байгаль нуурын устай гидравлик холбоотой байдаг.

Зураг 1.1.5. Зүүн сэлэнгэ (Ust-Selenginsk)-ийн хотгор

ОШУА СС-ын Газар зүйн хүрээлэн (Зүүн Сибирийн өмнөх хэсгийн ландшафт, 1977)-гийн газарзүйн бүсчлэлийн схемээр авч үзвэл Байгаль нуурын сав газрын хойд хэсэг нь Зөгзөр уулын тайгын бүс, дунд хэсэг нь зүүн Сибирийн уулархаг газар, өмнөд хэсэг нь Монголын цөлөрхөг болон тал хээрийн бүсэд тус тус хамаарч байна

2]. Сав газрын нутаг дэвсгэр нь дараах геоморфологийн тогтоцоос бүрддэг:
1. Байгаль-Становойгийн өндөрлөг газар,
2. Сэлэнгийн дундаж уулс,
3. Орхон-Сэлэнгийн дундаж уулс,
4. Хэнтий-Цөх (Чикой)-ийн өндөрлөг газар,
5. Хөвсгөл нуурын өндөрлөг газар,
6. Хангайн өндөрлөг газар.
Байгаль-Становойгийн өндөрлөг газар нь неотектоник шилжилтийн үр дүнд ихээхэн ялгарсан нэлээд өндөрт орших Сибирийн хавтгайн хэсэгтэй нэгддэг. Хөндийн доод хэсгийн өндөршилтийн түвшин нь 456-600 м байхад зарим уул нуруудын өндөр нь 2,000-2,500 м байдаг. Өндөрлөг газрууд нь мөстлөгийн уулын хөндий, цэвдэг болон олон тооны нууруудтай (Зураг 1.1.6).

Зураг 1.1.6. Байгаль-Становойгийн өндөрлөг газар (Ландсатын сансрын зураг)

Байгаль нуурын хөндийн баруун хэсгээр Приморийн уул нурууд (өндөр нь 1,100-1,700 м-ын хооронд хэлбэлзэнэ) хүрээлэх ба энд усны хагалбар байхгүй бөгөөд харин мохоо хэлбэрийн эсвэл нүцгэн дов толгод, элэгдсэн хөндийнүүд бай¬даг.  Зүүн хойд хэсэгт Байгаль нуу¬рын нурууд нь 2,000-2,500 м-ийн өндөрт нэлээд хэсэгчлэгдсэн байдалтай оршдог. Хойд хэсэгтээ өргөн нь 80-100 км хүрдэг ба Унгдарын өндөрлөг газарт улам өргөсдөг байна. Энэ өндөрлөг газраас эхлэн Дээд Ангарийн уул нурууд зүүн хойд чиглэл рүү сунаж тогтсон байдаг (2,000 м-ээс дээш) (Зураг 1.1.7) [3].

Зураг 1.1.7. Дээд Ангарын нурууд

Байгаль нуурын зүүн хэсэгт хотгорын хойд хэсэгтэй параллелиар Баргажин болон Якутын уул нурууд үргэлжлэх ба энэ хоёрын хооронд Баргажингийн хөндий оршдог. Баргажингийн нуруу нь тус бүс нутгийн өндөрлөг газруудаас хамгийн өндөр нь юм (Зарим уулсын оргилын өндөр нь 2,500-2,840 м хүрнэ). Өвөрмөц онцлог нь тэгш бус хэмтэйгээр хурц илэрсэн бөгөөд зүүн өмнөд хэсэг нь Баргажин хотгорт хүрч огцом төгсөж, баруун хойд хэсэг нь Байгаль нуурын зүгт аажмаар ууссан байдаг (Зураг 1.1.8).

Зураг 1.1.8. Баргажингийн нуруу

Баргажингийн хөндий нь 200 орчим км урттай, хамгийн ихдээ 25-35 км-ийн өргөнтэй. Хотгорын ёроол хэсэг нь тал газрын шинжтэй (470-600 м-ийн өндөршилттэй) ба нуруудын бэлд товцог дэнж байдаг.
Газар нутгийн бүх хэсэг нь мөнх цэвдгийн нутаг дэвс¬гэрт хамаарна. Хотгорын өмнөд хэсэг нь тусгаарлагдмал мөнх цэвдэг бүсэд хамаарахын зэрэгцээ хойд хэсэг (ялангуяа уул хоорондын сав газарт)-гийн өндөрлөг газар нь тектоник үйл явцийн ихсэлт болон идэвхтэй газар хөдлөлтөөр тодорхойлогддог ба мөстлөгийн өргөн нь 120 м юм.
Сэлэнгийн дундаж уул нурууд нь Хамар даваа, Улаан бургас болон Хэнтий-Цөх нуруудын хоорондох асар том газар нутгийг хамрах ба Сэлэнгийн сав газрын усны хагалбараар хүрээлэгдсэн (Зураг 1.1.9) [1].

Зураг 1.1.9. Сэлэнгийн дундаж өндөртөй уулс (Ландсатын сансрын зураглал)

Хамар даваа нь далайн түвшнээс дээш 1500 м-ын өндөрт баруун өмнөөс зүүн хойд руу чиглэсэн харьцангуй тэгш өндөрлөг газар юм. Илүү чухал элемент нь далайн түвшнээс 2,700 м-ээс дээш өндөрт орших их хэмжээний дугуй хэлбэртэй орой нь юм. Өмнөд хэсэгт 1,700-1,800 м-ээс доош өндөртэй дундаж уулын Бага Хамар даваа оршдог ба Жид голын олон цутгал голуудаар хуваагдсан байдаг. Жидийн нурууд нь хамгийн ихдээ далайн түвшнээс дээш 1612 м-ийн өндөртэй дундаж зэргийн уулсаас бүрддэг ба хамгийн холдоо Сэлэнгэ голын мөрний хөндий хүртэл сунаж тогтсон.
Нутаг дэвсгэрийн хүрээнд Транс Байгалийн төрлийн нээлттэй, алслагдсан болон хагас алслагдсан хотгоруудын хэмжээг нэгтгэх ба өргөн уудам тэгш оройтой уул нурууд өндөрийн их ялгаагүй 1300-1800 м-ийн хооронд хэлбэлзэнэ.
Транс Байгалийн төрлийн уулс хоорондын хөндий нь харьцангуй нам бөгөөд уул нуруудтай адил чиглэлд сунаж тогтсон байдаг. Хөндийн доод хэсэг нь 550-700 м орчим, баруун ба төв хэсэг болон зүүн хэсэг нь 700-850 м байна. Нуруудын өндрийн хэлбэлзэл нь 500-900 м байдаг. Хотгорууд нь хэмжээний хувьд харьцангуй бага боловч нийт талбай нь том юм (Зураг 1.1.10).

Зураг 1.1.10. Тугнуй-Сухаринскийн хотгор

Уулс хоорондын хотгор нь баруун хэсгээрээ Хамар даваагаар, зүүн хэсгээрээ Хэнтий-Цөхийн нуруудаар хүрээлэгдсэн бол өмнө хэсэг нь нээлттэй байдаг бөгөөд хур тунадас бага унадаг, цасны зузаан нь ч маш нимгэн байдгаас байнга хуурай байдаг бүс юм.
Урсацын хэмжээ бага, ихэвчлэн мараалаг урсгалгүй хэсэг, карбонатлаг нуур ажиглагддаг. Зарим газраа урсгал усгүй байх нь талбайн усалгаа, мал сүргийг услахад бэрхшээлтэй байдаг. Уулын хажуугийн делювий-пролювийн хурдас, голын туугдсын хошуу зэрэг нь хотгорын ёроолын хэсгийг дүүргэх бөгөөд энд баруун хэсэгт нь дундад уулс, хээрийн болон хагас хээрийн төрхтэй байдаг бол зүүн хэсэгт ойи хээрийн төлөв давамгайлдаг.
Хуурай ихэвчлэн бага дарагдмал хүрэн хөрсөн дээр үүссэн хээр тал, арай багаар залаа болон янз бүрийн хээрийн залаалаг өвс бүхий исэлдсэн хар шороон хөрстэй хээр багаар ажиглагдана. Хотгор хоорондын уулст ихэвчлэн нам уулын хяр, хаяа нийлсэн уулс болон салбарласан атираанууд нэгдсэн байдаг ба энэ нь босоо бүсчлэлд тохирсон мэт харагдана.
Уулс хоорондын намхан хэсэгт өндөр биш уулс үргэлжлэх бөгөөд тэдгээрийн өргөгдсөн хэсэг, нуруудаар босоо бүсчлэл ажиглагдана. Хээрийн бүс 900-1,000 м, ойт хээрийн бүс 900-аас 1,000 м хүртэл, заримдаа 1,200 м хүрнэ. Босоо бүсчлэлийн доод хэсэг нь Сэлэнгийн цутгалын ойт хээр юм.
Хотгорын ёроол болон бэл хэсгээр хуурай нарсан ойтой. Хэмжээгээр нь авч үзвэл голын нугын хөндий, дэнжүүд болон давсархаг шинж чанартай нуга намгийн хөндий зохилсон байдаг. Уулс хоорондын хотгорын хажуу бэл нь ихэвчлэн Транс Байгалийн уулын нарс, шинэсэн ой, тал хээрийн өргөн бүстэй байдаг.
Нуруудын урд буюу өвөр бэл нь голчлон нугын хээр талыг багтаасан нарс, нарс-шинэснээс бүрдсэн өмнөд тайгын ойгоор бүрхэгдсэн байдаг. Хойд энгэрт нь шинэсэн тайга үрждэг ба дээд хэсгээр нь (1,400-1,600 м өндөрт өргөгдсөн) шинэс, хуш, хушин тайга зонхилсон байдаг. Эдгээр ойн хөрс нь өндөр шигүү ургасан өвсөөр бүрхэгдсэн байдаг. Энд эртний мөстлөгийн ямар ч шинж тэмдэг байхгүй. Нүцгэн уулс нь хэсэгхэн газарт л байдаг. Сэлэнгийн дундаж уулс нь Байгаль нуурын сав газрын эдийн засгийн хамгийн ач холбогдолтой бүс юм.
Орхон-Сэлэнгийн дундаж уулс (Орхон-Сэлэнгэ мөрний элэгдэл уул) нь Хангай, Хэнтий-Цөхийн уулсын хооронд байрлах хотгорын шилжилтийн хэсэгт байдаг [4]. Газар нутгийн хувьд энэ хотгор нь Сэлэнгэ, Орхон голын сав газрын ихээхэн ялгарсан хэсэгт оршдог. Баруунаас зүүн тийш, Орхон-Сэлэнгийн уулсын нийт урт нь 1,000 км, өргөн нь 300-350 км байдаг. Энэ өргөн уудам газар нутгийн ихэнх хэсэгчлэгдсэн бөгөөд тэгш бус өндөртэй нам уулс зонхилдог. Энэ газар нутагт уулс хоорондын өргөн хотгор болон голын хөндийгөөр тусгаарлагдсан намхан нарийн, хэт хавтгай гүвээ, толгод зонхилж байна (Зураг 1.1.11).

Зураг 1.1.11. Орхон-Сэлэнгийн дундаж уулс (Ландсат сансрын зураг)

Орхон-Сэлэнгийн уулсын дундаж өндөр нь 1500-2000 м бөгөөд тэдний хамгийн их өндөр нь 2,132 м (Хангай нуруу) ба хотгорын нам хэсэг болон хөндийн өндөршилт нь 800-1,200 м-т хүрдэг. 1,600-2,000 м хүртэл өндөрт бага ба их хэмжээгээр өртсөн уулархаг газар нутаг Хантай, Булган хан, Бүрэн нуруу болон Бүрээлийн нуруудад давамгайлж байна. Тэдгээрт Орхон-Сэлэнгийн уул нуруудын зүүн хойд хэсэг болон мөн ижил зүүн хойд зүгт зэргэлдээ орших Хэнтийн нурууд хамаардаг. Орхон-Сэлэнгийн уулсын бусад хэсэг Хангай нуруу хүртэл харьцангуй бага өндөршилттэй бөгөөд намхан дов толгод, гүвээ, уулсаас бүрддэг (Зураг 1.1.12).

Зураг 1.1.12. Орхон голын эх Суварга хайрхан уул

Хэнтий-Цөхийн өндөрлөг газар нь Монгол-Оросын хил дээр орших ба Монгол орны зүүн хойд хэсгийн ихэнх газар нутгийг эзэлсэн нурууд болон хотгорууд нь төдийлөн урт бус байдаг байна [4]. Хэнтий-Цөхийн өндөрлөг газарт намхан ба хүнхэр хэлбэртэй уулс оршдог ба гулдан хөндийн оройн хэсэг нь үржил шимгүй байдаг байна (Зураг 1.1.13).

Зураг 1.1.13 Хэнтий-Чикойн өндөрлөг газар (Ландсат сансрын зураг)

Энд уул зүйн нэгдсэн бүтэц тодорхой илрэх¬гүй бөгөөд үүний оронд хавцгайн бүлэглэл нь уул зүйн зангилааны үүрэг гүйцэтгэнэ.
Хамгийн өндөрлөг төвийн хэсэг нь Онон, Туул, Ерөө, Хэрлэн болон Меньзя голын урсац бүрэлдэх эх нь болдог. Нүцгэн уулсын атираа нь ихэвчлэн асар өргөн хүрээтэй байдаг бөгөөд дугуй хэлбэртэй, хавтгай оройтой, хажуу хэсэг нь дугуй хэлбэртэй, тэгш бус, чулуугаар бүрхэгдсэн байдаг (Зураг 1.1.14).

Зураг 1.1.14. Хэнтийн уул нурууд

Өндөрлөг газрын голын сүлжээ нь онцгой анхаарал татдаг. Уулнаас эхтэй голууд нь өөр өөр чиглэлд урсдаг боловч аль нь ч хүрээнээсээ гарч өмнө зүгт урсдаггүй ба өмнөд хэсэг нь Төв Азийн гадагш урсгалгүй сав газар юм. Бүх голууд нь Хойт мөсөн далай, эсвэл Номхон далайн ай савд цутгадаг. Үүнээс гадна гадагш урсгалгүй сав газрын хил орчмын зарим голууд нь огцом эсвэл битүү гогцоо хэлбэрийн өвөрмөц шинж чанартай (Туул, Хэрлэн гол). Хэнтий нуруун дахь дэлхийн усны хагалбарын хэсэг нь хамгийн их өндөршилтэйд тооцогдохгүй ба бүс нутгийн ус хагалбарын дараа орох нугачаа бүхий шугамыг үүсгэдэг.
Энэ газар нутагт уулын тайга зонхилдог. Толгодын доод хэсэгт Цээнийн ягаан цэцэг (Rhododendron dauricum)-ийн бут бүхий шинэсэн ойтой. 1,200-1,300 м-ээс дээших өндөрт шинэсэн ой нь хуш болон навчит ойгоор бүрхэгдсэн байна. Цэвэр хушин ой ховор байдаг ба дийлэнх нь уулархаг тайга болон чийглэг газар байдаг. 1,700-1,800 м өндөрт сийрэг ой, үржил шимгүй уулс харагддаг. Цөх голын эхэн хэсэгт хэсэг хэсэг мөсөн голууд байдаг. Хамгийн өндөрлөг газраа мөнх цастай байдаг. Энэ газарт тасалданги цэвдгүүд байдаг.
Хөвсгөл нуурын өндөрлөг газар нь Байгаль нуурын системд баруун өмнөд хэсгийн гол зангилааг бий болгодог ба төгсгөлийг нь нүдээр харах боломжгүй юм [4]. Энэ нь Тува болон Зүүн Саяны уулархаг систем рүү гүн нэвтрэн орох ба нарийн төвөгтэй бүтэц болон уул зүйн (orographic) зангилааг бий болгож эдгээрийн замыг Хангайн салаатай холбодог (Зураг 1.1.15).

Зураг 1.1.15. Хөвсгөл нуурын өндөрлөг газар (Ландсатын сансрын зураг)

Хөвсгөлийн өндөрлөг нь Үүр голын хөндий, Хөвсгөл нуурын хотгор болон Дархадын хотгорыг эзэлсэн уул нурууд болон уул хоорондын хотгоруудаас бүрддэг. Хотгоруудын байршил нь Хангай нурууны уулс бий болох уртраг, өргөрөгийн нөхцөлөөр нягт зохицуулагдсан. Энэ газар нутгийн уул зүйн төв нь Хөвсгөл нуур юм (Зураг 1.1.16).

Зураг 1.1.16. Хөвсгөл нуур

Нуурын хойд хэсэг нь Мөнх Сарьдагийн нуруудын хэсгээр үргэлжлэх ба Мөнх Сарьдагийн орой нь байнгын мөнх цас, мөсөн голоор хучигдсан байдаг. Нуурын баруун эрэг дагуух Баян-Уул (3,002 м) болон Хорьдол Сарьдаг (3,189 м) нь асар том бөгөөд нэвтрэхэд хүндрэлтэй ба энд сав газрын хил оршдог гэж үздэг. Ихэнх хэсэгтээ 2,000 м-ийн өндөртэй байдаг ба харьцангуй өндөр нь 500 м хүртэл байдаг. Хөвсгөл нуурын зүүн хэсэг нь галт уулын хавтгайгаар эзлэгдсэн мөн адил 2,000 м-ын өндөртэй. Хөвсгөл нуур, түүний эргэн тойрны уулс нуруудыг Монголын Альпийн нуруу гэж хэлэх тохиолдол байдаг (Зураг 1.1.17).

Зураг 1.1.17. Мөнх Сарьдагийн оргил

Хангай өндөрлөг газар нь сав газрын өмнөд хэсэгт байрлах ба Монголын эх газрын өвөрмөц уулсыг бүрдүүлдэг. Баруун хэсэгтээ налуу нь Их нууруудын хотгорт хүрч зогсох ба өмнөд болон зүүн өмнөд хэсгээрээ Нууруудын хөндий болон Төв Говийн хэсэг хүрнэ (Зураг 1.1.18)

Зураг 1.1.18. Хангайн уулс (Ландсатын сансрын зураг)

[4]. Уулархаг газрын хил нь Завхан, Баянхонгорын гүн хагарлаар тодорхой ялгарсан байдаг. Хөндийн шилжилт нь ямар нэг тавцангаар тодорхойлогдсон байдаг ба нам уулын бэл болон элсэн манхан нь тэдгээрийн хүрээнд гүнзгий нэвтэрсэн байдаг.
Уул зүйн гол тулгуур нь усан хагалбарыг үүсгэдэг нурууд бөгөөд эдгээр нь баруун хойш чиглэлтэй 700 м үргэлжлэх ба Дэлхийн усны хагалбартай давхцдаг.
Баруун талд нь хамгийн их өндөрт, эртний цэвдэгийн маш сайн хадгалж үлдсэн хамгийн хүчирхэг уулсын сүлжээ оршдог. Тэдний хамгийн том нь Отгон хайрхан нуруудын салбар бүлэг уулс юм. Хангай нурууны хамгийн өндөр ноён оргил нь мөнх цаст Отгон тэнгэр уул (4,008 м) юм (Зураг 1.1.19).
Хангайн нурууны хойт хажуу нь шигүү сайтар хэрчигдсэн голын сүлжээ бүхий томоохон талбайг үүсгэдэг. Үндсэн нурууд нь угаагдаж, элэгдэлд орсон байдаг бөгөөд энд олон тооны хоорондоо тусгаарлагдсан нууруудын хотгор өргөн дэлгэр тархах ба тэдгээр нь ихэвчлэн бага устай буюу ховроор томоохон устай байх нь нуурын тэгш өндөрлөг буюу нуурын элдэгдлийн хавтгайн дүр зургийг үүсгэсэн байдаг. Өргөрөгийн чиглэлд тэгш бус хэмтэй Тарвагатай болон Булнайн нурууд сүүлийн залуу өргөгдөлд өртсөн байна.

Зураг 1.1.19. Идэр голын эх Отгон тэнгэр уул

Байгаль нуурын хил дамнасан сав газар нь Монгол Улсын болон ОХУ-ын нутаг дэвсгэрт байрладаг (Зураг 1.2.1).
Засаг захиргааны хувьд Байгаль нуурын сав газрын зүүн өмнөд хэсэг нь Забайкальскийн хяз¬гаарт, төв болон хойд хэ¬сэг нь Буриадын БНУ-д, бар¬уун хэсэг нь Эрхүү¬гийн мужид тус тус хамаарна.
Эрхүү мужийн хэсэгт Байгаль нуурын хамгийн том арал болох Ольхон район болон Эрхүү (Ангар мөрний хойд хэсэг), Слюдянск районууд багтана. Байгаль нуурын сав газрын зүүн хойд хэсэгт Буриадын БНУ-ын нутаг дэвсгэрийн СевероБайкальск, Баргажин, Курумканск район, мөн Муйск болон Прибайкальск районуудын баруун хэсэг хамаардаг. Нутаг дэвсгэрийн үлэмж хэсэг нь Байгаль нуурын сав газрын экологийн төв бүс (ЭТБ)-д хамрагддаг.
Байгаль нуурын сав газрын төв хэсэгт Буриадын БНУ-ын нутаг дэвсгэрийн 15 засаг захиргааны нэгж багтдаг. Үүнд: Улаан-Үд хот, Бичурск, Жид, Заиграевск, Иволгинск, Кабанск, Кижингинск, Хиагт, Мухар шивэрт, Сэлэнгэ, Тарвагатай, Хоринск, Закаменск дүүргүүд болон Еравнинск, Тункинск дүүргүүдийн зарим хэсэг хамрагддаг.
Байгаль нуурын сав газрын баруун хэсэгт Забайкальскийн хязгаарт хамаарах Красночикойск, Петровск-Забайкальск, Хилок¬скийн дүүргүүд болон Хилок ба Цөх цутгал голуудын дагуу байрлах Чит болон Улётовск районуудын зарим хэсэг багтдаг (Хүснэгт 1.2.1).

Зураг 1.2.1. Байгаль нуурын сав газрын засаг захиргааны хуваарь

Хүснэгт 1.2.1. Байгаль нуурын сав газрын засаг захиргааны нэгж

Байгаль нуурын сав газрын ОХУ-ын нутаг дэвсгэр дэх газар нутгийг экологийн гурван бүсэд хуваагддаг [5, 6]. ЭТБ-д усны талбай, нуурын эрэг хамаардаг. Орчны экологийн бүс ба нуурын сав газрын ОХУ-ын хэсэг нь давхцаж байгаа юм. Агаар мандлын нөлөөллийн бүс нь Эрхүү мужийн зүүн хэсэг болон сав газрын баруун хилээр хязгаарлагддаг (Зураг 1.2.2).

Зураг 1.2.2. Байгаль нуурын сав газар дахь томоохон голуудын сав газар

Өнөөгийн байдлаар Байгаль нуурын сав газрын ОХУ-ын хэсэгт “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай” холбооны хууль (1995)-д заасан ТХГН-ийн үндсэн ангилал болох улсын байгалийн цогцолборт газар, үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн (парк), холбооны болон бүсийн түвшний дархан цаазат газар, жижиг хэмжээний амралт сувилал, аялал зугаалгын газар, ботаникийн цэцэрлэг, байгалийн дурсгалт газар бүгд байдаг (Зураг 1.3.1) [3, 4].
Байгаль нуурын сав газрын ОХУ-ын хэсгийн ТХГН-ийн нийт талбай нь 31,252 км2 (ОШУА СС-ын БМБХ-гийн тоон зураг зүйн мэдээ). 2013 онд ТХГН дахь зөрчил нь 1,110 болж, 2012 оныхтой харьцуулахад 29%-иар нэмэгджээ.

Зураг 1.3.1. Тусгай хамгаалалттай газар нутаг [1]

Улсын байгалийн цогцолборт газар: Улсын хэмжээний 5 байгалийн цогцолборт газрын 3-ыг нь буюу Баргажин, Байгальск (Зураг 1.3.2) болон Сохондинскийн шим мандлын орчинг ЮНЕСКО-ын “Хүн ба шим мандал” хөтөлбөрийн дагуу бүртгэн авчээ [3, 4]. Баргажингийн байгалийн цогцолборт газрын хил нь Байгаль нуурын эрэг хавийн 3 км газрыг хамардаг. Байгальск болон Сохондинскийн байгалийн цогцолборт газарт хамгаалалтын экологийн орчны (буфер) бүс хамаарах ба байгаль хамгаалах чанд дэглэмд шилжүүлсэнээр газар нутгийн ашиглалт буурч байна. Бүс нутгийн байгалийн цогцолборт газар нь Байгаль-Ленагийн байгалийн цогцолборт газар болох Байгалийн нуруу; Баргажингийн цогцолборт газар болох Баргажингийн нуруу, Байгаль-Хамар давааны уулс, Жергинскийн цогцолборт газар болох Икатск ба Өмнөд Муйскийн нурууд болон Баргажингийн уулзар, Сохондинскийн цогцолборт газар болох Сохондогийн уулс зэрэг өндөр уул тайгын экосистемээс бүрддэг.

Зураг 1.3.2. Байгальскийн цогцолборт газрын оффис

Байгаль нуурын өмнөд эргийн Байгалийн шим мандлын цогцолборт газар нутаг нь Евразийн экологийн сүлжээний гол зангилаа бөгөөд түүнийг байгаль орчныг хамгаалах зорилго бүхий судалгаа шинжилгээнд ашиглагддаг. Энэ шим мандлын цогцолборт газарт амьтан, шувууны цуглуулгыг нь байнга шинэчилж байдаг Байгалийн музей байдаг (Зураг 1.3.3).

Зураг 1.3.3. Байгалийн цогцолборт газар дахь
Байгалийн музей

Мөн тус цогцолборт газарт 0.25 га талбай бүхий “Угсаатны хотхон” цогцолбор байдаг. 2012 онд музейн менежер 61 удаа экскурс зохион байгуулсан ба музейд 633 хүн зочилсон байна. Цогцолборт газрын нутаг дэвсгэр нь 6 чиглэлийн экологийн зөрөг замтай. 12 км-ийн урттай “Хамар давааны зөрөг зам” (үүнээс 2.5 км нь хамгаалалттай газар нутагт хамаарна) нь Осиновка голыг дайрч өнгөрөх ба энэ замаар явахад сүрлэг халзан уулсыг сайн харах боломжтой. Энэхүү чиглэлийн замыг “Их Байгалийн зөрөг зам нийгэмлэг”-ийн сайн дурын ажилтнууд сэргээн засварлан тохижуулж байна (Зураг 1.3.4). Хоёр дахь экскурсээр явдаг чиглэл нь 44 км-ийн урттай (үүнээс 22 км нь хамгаалалттай газар нутагт хамаарахгүй) Выдриная голын дагуух экологийн зам юм.
2012 онд байгалийн цогцолборт газарт болон хамгаалалттай газар нутагт 357 групп буюу 4.0 мян.хүн зочилсноос 100-аас олон хүнтэй 25 гадаадын групп байсан байна.
Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн (Үндэсний парк): Тус бүс нутагт аялал жуулчлал, амралт чөлөөт цагийн идэвхтэй үйл ажиллагааг хөгжүүлэхэд чиглэсэн, байгаль хамгаалах онцгой дэглэмтэй тусгай хамгаалалттай байгалийн газар нутгийн онцгой нэг төрөл болох Үндэсний 4 парк байдаг [3, 4].

Зураг 1.3.4. Их Байгалийн зөрөг зам

ндэсний парк нь дотроо онгон дагшин газар, тусгай хамгаалалттай газар, аялал жуулчлалд суралцах газар, амралт зугаалгын газар, түүх соёлын объект бүхий газар гэсэн , үйл ажиллагааны бүсийн төрөлтэй байдаг. Байгаль нуурын сав газар дахь Үндэсний паркийн үйл ажиллагааны бүсчлэл нь өөр өөр байдаг байна. Тухайлбал: дээр дурьдсан бүсүүд дээр нэмэгдээд Забайгальскийн Үндэсний парк (Зураг 1.3.5)-т тусгай хамгаалалттай усан орчны бүс, уламжлалт эдийн засгийн үйл ажиллагааны бүсийг тогтоосон байдаг ба эдгээр газарт зохицуулалттай загасчлах (6,165 га буюу 2.7%)-ыг зөвшөөрдөг. Прибайгальскийн парк нь уламжлалт байгалийн менежментийн бүс (33,900 га буюу 8.1 %) боловч энэ нь ТХГН-т хамаардаггүй.

Зураг 1.3.5. Забайгальскийн Үндэсний парк (Google)

Прибайгальскийн Үндэсний парк нь Байгаль нуурын баруун өмнөд эрэг дагуух нарийхан зурвас газарт 600 гаруй км сунаж тогтсон байдаг. Уг парк нь Ольхон арал, Ольхон районы эх газар, Байгаль нуур орчмын уул нурууд болон Байгалийн нуруу гэсэн 5 тусгаарлагдсан хэсгийн цогц (кластер)-оос бүрддэг. Прибайгальскийн паркын хил дотор 112 мян.га хөдөө аж ахуйн газар бүхий 40 орчим суурьшил газар байгаа нь маргаантай нөхцөл байдлыг бий болгодог. Забайгальскийн Үндэсний паркын хувьд хөдөө аж ахуй нь цомхон учир хөдөө аж ахуйн газрын маргаан хялбархан зохицуулагдах боломжтой.
ОХУ-ын Байгалийн нөөц, экологийн яамны 2011 оны тогтоолоор Баргажингийн улсын цогцолборт газар болон Забайгальскийн Үндэсний паркыг нэгтгэн “Заповедное Подлеморье” гэж албан ёсоор нэрлэхээр болсон.
Холбооны түвшний (зэрлэг ан амьтны) дархан цаазат газар (ДЦГ): Холбооны гурван субьект (БНУ, муж, хязгаар)-ын нутаг дэвсгэр дотор голчлон захын хэсэгт байрлах холбооны түвшний 7 зэрлэг ан амьтны ДЦГ байдаг [3, 4]. “Фролихинск” ДЦГ нь Байгаль нуурын зүүн хойд эрэг болон Баргажин уулын баруун бэлд байрладаг.
Фролих нуур нь ургамал, амьтны зарим эндемик (тухайн орон нутгийн шинжтэй) зүйлүүд бүхий өвөрмөц байгалийн объект юм. ТХГН-ын зэргэлдээ Байгаль нуурын эргийн хэсэг нь тусгай хамгаалалттай дархан цаазат газар нутагт хамаарагдана. Энд “Хакусы” рашаан сувиллын газар байдаг.
“Кабанск”-ийн ДЦГ нь Сэлэнгэ мөрний доод бэлчирт байрлах ба Байгаль нуурын шим мандлын цогцолборт газрын бүрэлдэхүүний нэг хэсэг юм (Зураг 1.3.6). Тус ДЦГ нь олон тооны усны сувгууд, намгархаг газар бүхий усан болон хагас усан цогцолборын нэгдэл юм. Энэ газар нутаг нь Олон улсын ач холбогдолтой ус, намгархаг газрын конвенц (РАМСАР-ын конвенц)-д “шувуу судлалын чухал нутаг” гэсэн статустайгаар олон улсын ач холбогдолтой нутаг дэвсгэрээр бүртгэгдсэн байна. Учир нь энэ ДЦГ-т ховор болон ховордсон зүйлд багтдаг олон тооны шувууны зүйлийн нүүдлийн зам дээрх гол зангилаа байдаг (Зураг 1.3.6).

Зураг 1.3.6. Шувууны урхи

“Алтачейск”-ийн ДЦГ нь Сулхар болон Хилок гол (Сэлэнгэ мөрний баруун цутгал)-ын бэлчир дээр байрладаг ба дундаж өндөрлөг уулын нарсан ой болон Сэлэнгийн хуурай хээр хоорондын шилжилтийн бүсэд байрладаг. Хамгаалалтад байгаа гол зэрлэг амьтны төрөл зүйлүүд гэвэл бор гөрөөс, Сибирийн буга, тоодог, нумид (demoiselle)-ын тогоруу, дагуурын зараа юм.
“Буркальск”-ийн ДЦГ нь Хэнтий-Цөхийн уулс хооронд төвлөн байршсан ба хушин тайга (Сибирийн шинэс)-ыг хамгаалж байдаг. Эндэхийн Цөх булганы популяци нь эндемик (орон нутгийн шинжтэй) бөгөөд Баргажин булганаас арай бараан өнгийн үстэй, биеэр том байдгаараа ялгардаг байна.
Бүс нутгийн онцлогтой зэрлэг ан амьтны дархан цаазат газар: Эрхүү муж нь бүс нутгийн онцлогтой 12 зэрлэг ан амьтны ДЦГ (эдгээрийн 9 нь цогц шинжтэй, Зулумайск, Иркутный болон Кочергатск нь тодорхой төрөл зүйл байдаг)-тай ба Буриадын БНУ-д 13 ДЦГ (бүгд “улсын байгалийн биологийн” аж ахуйн нэгжийн статустай), Забайгальскийн хязгаарт 15 ДЦГ (үүнээс Ивано-Арахлейск нь ландшафтын төрлийг илэрхийлнэ) байдаг [3, 4].
ТХГН-ийн энэ төрөл нь өнөөгийн шатанд ОХУ-ын субъектүүдийн гүйцэтгэх засаглалын тусгай газруудын мэдэлд байдаг. Холбооны хуулийн дагуу ийм газрууд нь тодорхой хугацаагаар байгуулагддаг бөгөөд хугацаа дуусссаны дараа тэдгээрийн хүчин төгөлдөр байдлыг сунгах эсэх талаар тусгай шийдвэр гаргадаг. Байгалийн бүсийн бүс нутгийн ач холбогдолтой ийм газрууд нь одоо хугацаагүй болсон гэдгийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Эрхүү мужийн хувьд 2003 оноос эхлэн энэхүү дэглэм нь байгалийн цогцолборт газраар дамжуулан хэрэгжсэн (Иркутный, Магданск, Кочергатск болон Бойскийн намгархаг газрууд) ба хожим 2008 оноос эхлэн Буриадын, 2009 оны 2 дугаар сараас Забайгальскийн хязгаарын бүх ДЦГ болон байгалийн цогцолборт газруудын хугацааны хязгаарыг хүчингүй болгосон.
Эрхүү мужийн ихэнх ДЦГ-ууд нь дундаж өндөртэй уулсын голын хөндий болон нуурын хотгорыг эзлэн туурайтан амьтдын нүүдлийн замнал, хоёр нутагтан буюу усны шувуудыг оролцуулан бүх шувуудын үүрлэх газрын зангилаа болдог.
Буриадын Байгаль нуурын эргийн    ойрол¬цоох ТХГН-т Дээд Ангар (Кичера болон Дээд Ангар голын садраа-дельта), Прибайкальск болон Энхэлукскийн ДЦГ; өндөр уул, тайгын ТХГН-т Муйск, Снежинск, Улюнск (Забайкальскийн Үндэсний паркийн хамгаалалтын бүсийн үйл ажиллагаанд зарим хэсэг нь хамаарагддаг); уул, тайгын ТХГН-т Ангирск, Кижингинск, Кондинск, Узколугск, Худакскийн ДЦГ; тал хээрийн ТХГН-т Тугнуйск болон Боргойскийн ДЦГ тус тус хамаарагддаг.
Забайгальскийн хязгаарын уул, тайгын ДЦГ нь Ацинск, Бутунгарск, Никишинск, Ульдургинск, Читийг хамардаг. Ивано-Арахлейскийн зэрлэг ан амьтны ДЦГ-ын нэн чухал хэсэг нь нуур, намаг бүхий газрын цогцоос бүрддэг.
Байгалийн дурсгалт газар (БДГ) нь ТХГН дотроо хамгийн их тоотой байдаг ч эдгээр нутаг дэвсгэр нь хэмжээний хувьд жижиг, хуулиар бага хамгаалагдсан байдаг [3, 4]. Ихэнх тохиолдолд БДГ-ын хяналтыг байгууллага бус хамтын аж ахуй зэрэг газраас тавьж байгаа гэж үзэж болно. Эрхүүгийн бүсэд холбооны түвшний 4, бүсийн түвшний 28, орон нутгийн түвшний 43, нийт 75 БДГ байдаг.
Геологийн болон геоморфологийн 2 ангилалын байгалийн дурсгалт 23 газраас гадна гидрологийн 18, ботаникийн 9, амьтан судлалын 4, ландшафтын 5, цогцолборт 12 БДГ байдаг. Өнөөг хүртэл БДГ-т археологийн дурсгалуудыг хамруулдаг бөгөөд эдгээр нь байгаль хамгаалахтай холбоотой бус түүх соёлын дурсгалыг хамгаалах үүрэг бүхий улсын байгууллагуудад хамаарч хяналт тавьж иржээ.
Буриадын БНУ-ын байгалийн дурсгалт 152 газар нь бүгд бүс нутгийн статустай. Тэдгээр нь геологийн 43, гидрологийн 53, ботаникийн 19, амьтан судлалын 9, ландшафтын 19, цогцолборт (байгалийн-түүхийн дурсгалт газрыг оруулаад) 9 гэсэн төрлүүдээр тодорхойлогдсон байна.
Забайгальскийн хязгаарт бүсийн түвшний байгалийн дурсгалт нийт 66 газар байх ба тэдгээрийн 21 нь геологийн, 17 нь гидрологийн, 9 нь ботаникийн, 1 нь амьтан судлалын болон 18 нь цогцолборт (байгалийн-түүхийн болон амралт зугаалгын газрыг оруулаад) газар байна.
Монгол Улсын Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуульд зааснаар ТХГН-ийг “Дархан цаазат газар” (ДЦГ), “Байгалийн цогцолборт газар” (БЦГ) (Зураг 1.3.1 ба Зураг 1.3.7), “Байгалийн нөөц газар” (БНГ), “Дурсгалт газар” (ДГ) гэж дөрөв ангилдаг [10].

Зураг 1.3.7. Горхи-Тэрэлжийн байгалийн цогцолборт газар

2012 оны байдлаар Монгол Улсын хэмжээнд 19 аймаг, нийслэлийн 166 сум, дүүргийн нутгийг хамарсан 27.2 сая.га талбай бүхий 99 газрыг улсын ТХГН-т хамруулаад байгаа нь улсын нийт газар нутгийн 17.4%-ийг эзэлж байгаа бөгөөд хэтдээ энэ хэмжээг 30%-д хүргэхээр төлөвлөж байна.

Улсын ТХГН-ийн ангиллаар нь авч үзвэл 2012 оны байдлаар Дархан цаазат 20 газар 12,402,429 га талбайг, Байгалийн цогцолборт 32 газар 11,711,815 га талбайг, Байгалийн нөөц 34 газар 2,958,142 га талбайг, Дурсгалт 13 газар 126,848 га талбайг тус тус эзэлж байна. Монгол Улсын Засгийн газраас ТХГН-ийн хэмжээг жил бүр нэмэгдүүлсээр байгааг доорх хүснэгтэд үзүүлэв [11].
Монгол орны Олон улсын ач холбогдол бүхий 11 нуур, тэдгээрийн эргэн тойрны ус, намгархаг газрыг Рамсар (RAMSAR)-ын конвецид бүртгэсэн байдгаас Сэлэнгийн сав газарт хамаарах Архангай аймгийн Өгийнуур сумын нутагт орших Өгий нуур (47ө46’N 102ө46’E) болон мөн аймгийн Тариат сумын нутагт орших Тэрхийн цагаан нуур (48°10’N, 99°43’E)-ыг 1998 онд Рамсарын конвецид бүртгэжээ.
Төв Азийн 2000 гаруй жилийн турш нүүдэлчдийн түүх, соёлын арвин их, хосгүй үнэт дурсгалыг хадгалан үлдсэн Орхоны хөндийг 2004 онд ЮНЕСКО-гоос Дэлхийн өвийн жагсаалтад бүртгэн авсан [9]. Энд YIII-IX зууны Уйгарын нийслэл Хар балгас хотын туурь, XIII-XIY зууны үеийн Монголын эзэнт гүрний нийслэл Хархорум (Хархорин) хот, Хөшөө цайдамын дурсгалууд, Эрдэнэ зуу (Зураг 1.3.8), Төвхөн, Баруун хүрээ зэрэг эртний сүм хийдүүд, Мойлтын ам, Орхон-7 палеолитын үеийн чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд, Орхон голыг хөвөөлсөн балар эртний булш, эртний Түрэгийн үеийн бунхан, бичээст хөшөөнүүд, Билгэ хаан болон түүний дүү Культегин жанжинд зориулан босгосон гэрэлт хөшөө зэрэг түүх соёлын дурсгалт газар, археологийн нэн ховор дурсгалууд байдаг.

Зураг 1.3.8. Хархорин дахь Эрдэнэ зуугийн хийд

1. Өргөн уудам Евроазийн эх газрын төв хэсэгт байрлах Байгаль нуурын сав газар болон түүний уулсын хотгорууд нь уур амьсгалын өвөрмөц нөхцөлтэй байдгийг тодорхойлсон байдаг. Уур амьсгалын онцлог нь тухайн орон нутгийн агаарын массын эргэлтэд хүчтэй нөлөөлөх, уул зүйн (orographic) үндсэн үзүүлэлтүүдэд огцом өөрчлөлт орох болон уур амьсгалын тогтворгүй байдлыг бий болгодог өндөр, нам, өөр өөр чиглэлтэй уул нурууд, уулс хоорондын хотгор, хөндий, уул зүйн бүтцүүдийн улмаас огцом болон ойр ойрхон хэлбэлзэдэг байна.
2. Энэ нутаг дэвсгэр нь агаарын температурын жилийн болон хоногийн хэлбэлзэл ихтэй, улирлын хур тунадас жигд бус тархалттай, эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай [3]. Нуурын дагуу нарийн зурвас газар нь ойр орчмын бусад газар нутагтай харьцуулахад далайн уур амьсгалын шинж бүхий сэрүүн зун, зөөлөн өвлийн улиралтай. Эх газрын эрс тэс уур амьсгал нь хүйтэн өвөл, халуун зуны улирлын шинжтэй байдаг. Түүний нэг онцлог нь хүйтэн үе буюу 9-10 дугаар сарын хооронд зүүн хойд зүгээс Сибирийн хүчтэй хуй салхи босдог бол 4-5 дугаар сард энэ нь илэрдэггүй.
3. Хуурай агаараас үүдэн өвлийн улирлын хүйтэн температурт хурдан шилждэг. Ширүүн салхигүй өвлийн дараагаар салхитай, хуурай, хүйтэн шөнийн жавартай хаврын улирал 6 дугаар сарын эхэн хүртэл үргэлжилдэг. Зуны улиралд агаарын температур халуун байх нь зөвхөн өдрийн цагаар тохиох ба өглөө, оройд нь тааламжтай сэрүүхэн байдаг. Зуны улирал богино бөгөөд эхэн хагастаа хуурай, 2 дугаар хагастаа (6-8 дугаар сар) бороотой байдаг. Намрын улирал дулаавтар бөгөөд энэ нь Байгаль нуурыг цасаар хучигдах хүртэл үргэлжилдэг.
4. Байгаль нуурын сав газрын байгаль цаг уурын нөхцөл нь агаар мандлын эргэлт, цацрагын горим болон газрын гадаргын бүтэц, эргийн бүсийн усны массын нөлөөллийн шинж чанараар тодорхойлогддог (Хүснэгт 1.4.1).

Хүснэгт 1.4.1. Агаарын температур, хур тунадас, салхины хурдны харилцан уялдаа

Агаарын даралт: Өвлийн улиралд Монгол Улсын баруун хойд хэсэг нь газрын гадаргуу дээрх агаар мандлын үндсэн үзэгдлийн Ази (Сибирийн)-ийн антициклоны төв болдог ба 1 дүгээр сард хамгийн хүчтэй илэрдэг [3]. Хаврын улиралд антициклон (хуй салхины эсрэг урсгал)-ы хүч буурдаг бөгөөд баруунаас зүүн тийш чиглэлийн салхи двамгайлдаг. Баруунаас зүүн тийш чиглэсэн атмосферийн шилжилтээс гадна хаврын улиралд Төв Азийн шуурга дэгддэг байна. Зуны улиралд салхины чиглэл баруунаас зүүн тийш шилжих байдал сулардаг. Газрын гадарга дээр агаарын даралт буурсан үед салхины хүч сулардаг (Зураг 1.4.1).

Зураг 1.4.1. Монголын тал хээрийн үүлжилт

Якутийн төв бүст дулаан антициклон хаагдах үед Монголоос Байгаль нуурын зүг чиглэсэн өмнөдийн циклон нь баруун эсвэл баруун хойд зүгт шилждэг. Зуны эргэлтийн гол хэлбэр нь өндөр гүвээ болон хотгорын даралтны эрчимтэй хөгжлийн үр дүнд бий болдог. Намрын улирлын эргэлтийн нөхцөл нь баруунаас зүүн тийш шилжих ерөнхий шинжтэй бүрддэг ба хойд зүгийн уртрагын хүйтэн массын нэвтрэлтээр тасалддаг байна.
Намрын улиралд хаврын улиралтай харьцуулахад агаарын даралтын хөдөлгөөн баруунаас зүүн зүгт харьцангуй тайван шилждэг. Шилжилт нь 11 дүгээр сарын дунд үе хүртэл үргэлжилдэг бөгөөд энэ үед Сибирийн антициклон харьцангуй тогтвортой байдаг.
Агаарын температур: Байгаль нуурын хотгор дахь эргэн тойрны газар нутгийн цаг уур Байгаль нуураас ихээхэн хамааралтай байдаг [3].
Эрхүү муж, Забайгальскийн хязгаар болон Монгол Улсын уур амьсгал эрс тэс байхад Байгаль нуур орчмын уур амьсгал далайн уур амьсгалынх шиг байдаг. Байгаль нуурын эрэг орчмын агаарын температур нь өвлийн улиралд дунджаар 5оС-орчим ба зуны саруудад сэрүүхэн байдаг.  Зуны улиралд нуурын гадаргын агаарын температурын өөрчлөлт нь өгсөх хөдөлгөөнд саад учруулах нь ажиглагддаг. Энэхүү дулаахан байдаг нь нарны гэрэл, агаарын даралт болон байгалийн тогтоцоос ихээхэн хамаардаг.
Байгаль нуурын сав газарт хамгийн дулаан нь 7 дугаар сард, хамгийн хүйтэн нь 1 дүгээр сард тохиодог.
Сав газарт температурын үзүүлэлтийн орон зайн ялгаа нь нэн онцлогтой юм. Өндөрлөг газарт хоногийн дундаж температур 10°С-т хүрдэггүй байхад нийлбэр температур нь сав газрын өмнөд хэсгийн 2400°С-аас нуурын зүүн хойд эрэгт 500°С болтол хэлбэлзэж байна.

Хүснэгт 1.4.2. Агаарын сарын дундаж температур, С (цаг уурын станцудаар)

Хур тунадас: Судалгаа явуулсан газар болгонд хур тунадасны хэмжээ жигд бус байгаа бөгөөд уулын өндөрлөг бүсэд хур тунадас арай илүү унаж байна [3]. Газар нутгийн өндөршилт, бүр тодорхойлбол чийглэг агаарын урсгал, уулсын байршлаас үүдэн хур тунадасны хуваарилалт маш жигд бус байна. Ижил өндөртэй уулын хяруудад ч хур тунадасны хэмжээ өөр өөр байх жишээтэй (Зураг 1.4.2).

Зураг 1.4.2. Мандрик уулын бэлийн цас

Хур тунадас уул нуруудын баруун хойд болон баруун хажуугаар хамгийн их унах ба агаарын урсгалын зонхилох чиглэл болон Байгаль нуурын эрэг тойронд 1400 мм хүрдэг бөгөөд дундаж уул нуруудын салхитай тулгарах бэл болон өндөрлөг газрын дотоод бүс нутагт 400-700 мм байна. Байгаль нуурын баруун эрэг дэх бэлчээрийн талбай болон түүний арлуудад 200-250 мм, Үд гол, Сэлэнгэ мөрний хөндий, уулс хоорондын хотгорт 300 мм хур тунадас унадаг байна (Хүснэгт 1.4.3).

Хүснэгт 1.4.3. Сар, жилийн хур тунадас, мм (Цаг уурын станцаар)

Цасан бүрхүүл: Цасан бүрхүүл нь алаг цоог үүснэ [3]. Цасны зузаан Лена-Ангарын тэгш өндөрлөгийн зүүн хойно 50-80 см байдаг бол Транс Байгалийн болон Монголын өргөн уудам талд 5-10 см болж нимгэрдэг байна.
Зүүн хойд зүгийн хүчтэй агаарын урсгал Номхон далайн агаарын зөөлөн урсгалаар саармагжсанаас цасны унах хэмжээ нэмэгддэг. Тиймээс хөндийд цас зузаан биш байдаг ба Байгаль нуур орчмын уулс болон Становой уул нуруудад 60-100 см болж зузаардаг байна.
Цасан шуурганы улмаас Байгаль нуурын сав газарт нэлэнхүйдээ цасан бүрхүүл тогтдог боловч салхины эсрэг чиглэсэн уулын ар, уулын нөмөр, хонхор хотгорт хунгарлах зэргээр алаг цоог байдаг. Салхины эсрэг чиглэсэн уулын налууд цасан бүрхүүлийн зузаан нь 1,500 м-ийн өндөрт 70 см байдаг бол 2,000 м-ийн өндөрт 125 см-т хүрдэг. Нүцгэн уулын нөмөр газрын 2,000 м-ийн өндөрт цасан бүрхүүл 7-12 см-ээр нимгэн байдаг. Байгаль нуурын хөвөө болон тал газарт цасны дундаж зузаан нь 30-40 см-ийн хооронд хэлбэлздэг

Монголын тал газрын цасан бүрхүүлийн зузаан нь 2-3 дугаар саруудад хэдхэн см-ээс хэтэрдэггүй онцлогтой. Цасан бүрхүүл тогтох нь бүс нутгийн онцлог биш юм. Энэ нь уулын бэлийн гадаргуу дээрх чийглэг агаарын массын нөлөөгөөр тодорхойлогддог. Усны гадаргын ууршилтаас агаарын масс нь чийгээр ханаж налуугийн цасны хэмжээг ихэсгэдэг.
Нарын гэрлийн горим: Нарны өөрчлөлтийн уртрагын байршил өвлийн улиралд хойд зүгийн 3ө-аас өмнө зүгийн 17ө, зуны улиралд 50-64ө байх ба нарны гэрэлтүүлгийн хугацаа нь хойд хэсэгт 4 цаг, өмнөд хэсэгт 8 цагийн хооронд хэлбэлзэж, өмнөд хэсэгт (өндөр өргөрөгт орших өдрийн хугацаанаас хамаарна) 21-16.5 цаг байна [3]. ТУХН-ийн орнууд болон Байгаль нуур, нуурын эрэг дээр өмнөд хэсгийн нарны гэрэлтүүлгийн хугацаа жилд 1,500 цаг ба хойд хэсэгт 2,600 цаг, Транс Байгаль орчимд 1,770-3,000 цаг байдаг.
Хотгоруудын хормойн хэсэг болон уул нуруудаар хүрээлэгдсэн хэсэг нь ихээхэн манантай байдаг учраас нарны гэрэлтүүлгийн хугацаа 300-500 цаг байдаг. Үүнд Транс Байгалийн орчмын газар нутаг, энэ өргөрөгт багтах бүхий л бүс нутагт болон хүмүүсийн сайн мэдэх Кавказ (Кисловодскт 2,000 цаг) орчим нутаг хамаарна. Нарны гэрэлтүүлгийн хугацаа нь 11-12 дугаар саруудад хамгийн богино (22-100 цаг) байдаг бол үүлний өтгөрөл багатай үе болох 5-6 дугаар саруудад хамгийн урт (240-280 цаг) байдаг. Ажигласан нарны гэрэлтүүлгийг боломжит гэрэлтүүлэгт харьцуулсан харьцаа 2-3 дугаар саруудад 60-80%, 7-8 дугаар саруудад 50-55%, 11-12 дугаар саруудад 25-30% байсан байна. Үүнээс үзэхэд хамгийн нарлаг үе нь өвөл хаврын сүүлийн хагас, хамгийн бага нартай өдрүүд нь намрын сүүлч өвлийн эхэн үед тохиодог байна.
Газар нутгийн хойд хэсэгт 2-10 дугаар саруудад нарны байрлал 25-30ө-ийг давсан тохиолдолд хэт ягаан туяаны цацраг хүнд биологийн нөлөөлөл үзүүлж болзошгүй юм. Нарын байрлал 45%-аар давсан тохиолдолд хэт ягаан туяаны эрчимтэй үе эхлэх (хойд хэсэгт 75 өдөр, өмнөд хэсэгт 165 өдөр) ба хүний организм нарны хэт халалтад өртөж, наранд түлэгддэг байна.
Өмнөд хэсэгт нарны цацрагийн нийлбэр хэмжээ 100-110 kk/см2·жил байдаг. Нарны цацрагийн хамгийн их эрчимтэй үе нь 6 дугаар сар (14-16 kk/см2·сар), хамгийн бага нь 12 дугаар сард тохиодог. Будико нарын дурдсанаар энэ өргөрөгийн нарны цацрагийн онолын утга нь 6 дугаар сард 22-23 кк/см2 буюу тэнгэр цэлмэг үед их байдаг. Үүлний өтгөрөл нь нарны цацрагийг 60-65%-иар сарниулдаг. Хойноос урагшаа чиглэсэн нарны цацрагийн байгалийн эрчимжилт нэмэгддэг ба зуны улирлын сүүлийн хагаст Транс Байгаль орчмын үүл ихэсдэгээс баруунаас зүүнийг чиглэсэн цацрагийн эрчимжилт буурдаг байна.
Монгол орны хувьд хоногийн болон улирлын температурын хэлбэлзэл маш ихтэй, цаг уурын өвөрмөц онцлогтой [7]. Өвлийн улирал нь урт бөгөөд хүйтэн, зуны улирал нь дулаахан, богино байдаг.

Зураг 1.4.4. Хөвсгөл нуурын толион дээрх нарны тусгал

Монгол орны хойд болон төвийн хэсэг буюу Сибирийн их тайгад хамаарах Хангай, Хэнтий, Хөвсгөлийн өндөр уулсаар хүрээлэгдсэн бүс нутаг нь далайн түвшнээс дээш дунджаар 1,580 м өндөрт өргөгдсөн байдаг. Жилийн ихэнх өдөр тэнгэр цэлмэг байдаг (Зураг 1.4.4).
2012 оны байдлаар агаарын хамгийн их температур Идэрийн гол, Хөвсгөлийн уулс, Дархадын хотгор, Орхон, Сэлэнгийн сав нутгаар 38.1-31.4°C, дулаан байв. Харин агаарын хамгийн бага температур Орхон, Сэлэнгийн сав нутгаар 38.1-43.9°C, Идэр голын сав нутаг, Хөвсгөлийн уулс, Дархадын хотгор орчмын нутгаар 45.1-50.0°C, бусад нутгаар 32.5-41.5°C хүйтэн байжээ.
Сэлэнгийн сав газарт байрших зарим цаг уурын станцуудын агаарын олон жилийн хэмжилтийн үр дүнд гаргасан агаарын дундаж температурыг Хүснэгт 1.4.4-т үзүүллээ.

Хүснэгт 1.4.4. Сарын агаарын дундаж температур, °С (цаг уурын станцуудаар)

Хангай, Хэнтий, Хөвсгөлийн уулархаг нутагт жилд дунджаар 200-350 мм, Орхон, Сэлэнгийн сав газарт жилд дунджаар 250-300 мм хур тунадас орно (Зураг 1.4.5) [8].

Зураг 1.4.5. Орхон голын сав газрын бороошилт

Сэлэнгэ голын сав газарт байрших зарим цаг уурын станцуудын хур тунадасны олон жилийн хэмжилтийн үр дүнд гаргасан сар, жилийн нийлбэр хур тунадасыг доорх хүснэгт 1.4.5-д үзүүлэв.
2012 оны байдлаар Хөвсгөл, Булганы нутаг, Орхон, Сэлэнгийн сав нутгаар жилд 339.5-559.5 мм тунадас орсон байна. Монголын нийт нутагт ууршилт ихтэй, ялангуяа ойт хээрийн бүсэд усны гадаргаас уурших ууршилт 300-400 мм-т хүрдэг байна.
2011 оны жилийн дундаж харьцангуй чийг Хангай, Хэнтий, Хөвсгөлийн уулархаг нутагт 64-79% байжээ. Салхины жилийн дундаж хурдыг авч үзэхэд Булганы Тэшигт 0.8-0.9 м/с, бусад нутгаар 1.2-3.8 м/с байсан ба салхины хамгийн их хурд Хөвсгөлийн Жаргалант, Төв аймгийн Алтанбулагт 14 м/с, бусад нутгаар 15-34 м/с хүрч хүчтэй салхилсан байна [8].

Хүснэгт 1.4.5. Сар, жилийн хур тунадасны хэмжээ, мм (цаг уурын станцуудаар)

Сэлэнгийн сав газарт хаврын улиралд салхины ноёлол хойд, баруун хойноос 27%, зуны улиралд зүүн, хойд, баруун хойноос 17-25%, намрын улиралд зүүн, баруун хойд, мөн өмнөөс 16-20% тус тус давамгайлж бусад чиглэлээс салхи бага буюу бараг давтагддаггүй байна. Өвөл, хавар болон намрын улирлуудад үе үе нөөлөг салхитай, салхины дундаж хурд чиглэлээс хамааран 3.0-6.9 м/с хүрдэг бол чиглэлээс үл хамаарсан салхины жилийн дундаж хурд 2.7 м/с байдаг.
Уур амьсгалын өөрчлөлт: Сав газрын ОХУ-ын нутаг дэвсгэрийн агаарын температур Улаан-Үд хотын ус цаг уурын 103 жил (1900-2003 он)-ийн мэдээллээр 2.5°С-аар нэмэгдсэн дүн гарсан байна. Үүнээс агаарын дундаж температур Шинэ сэлэнгэд 1.8°С, Хиагтад 1.6°С-аар нэмэгджээ [15].
Даян дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт нь улирлуудын үргэлжлэх хугацаа уртасч байгаагаар хэлбэрээр илэрч байна. Хавар, зун, намрын улирлуудын үргэлжлэх хугацаа уртассан бол өвлийн улирал богиноссон байна. 1970-аад оны эхээр нэмэх, хасах температуртай улирлын үргэлжлэх хугацаа 180-185 өдөр байдаг байсан бол 2000 оноос хойш 0°С-аас дээш хэмтэй өдрийн тоо 200-аас давсан байна [15].
ОШУА-ийн СС-ын Нуур судлалын хүрээлэнгийн мэдээллээр Байгаль нуурын жилийн агаарын температур (сүүлийн 100 жилд 1.2°C-аар нэмэгдсэн) дэлхийн дундаж (0.6оС)-аас 2 дахин их байгаа нь багаас дунд руу, дундаас их рүү шилжиж байгаа дулаарал юм. Үүнээс үзэхэд Байгаль нуурын жилийн агаарын температур 2025 онд 2оС, 2100 онд 4°С-аар өсөх төлөвтэй байна [17].
Забайгальскийн баруун хэсэгт агаарын хур тунадасны жилийн дундаж хэмжээ 220 мм (Шинэ сэлэнгэ)-ээс 346 мм (Хиагт) хооронд хэлбэлзэх бөгөөд хур тунадасны жилийн дундаж хэмжээ сүүлийн 80-аад жилд нэг их өөрчлөгдөөгүй байна. Хур тунадасны урт хугацааны цикл нь 35 жил орчим байдаг бөгөөд энэ нь 30-50 жил байх брикнерийн давтамжид багтаж байгаа болно [15].
Өнгөрсөн зууны дундаас цасан бүрхүүлтэй байх хоногийн тоо Транс Байгалийн хэмжээнд ойролцоогоор 5 хоногоор цөөрсөн байна. Энэ нь агаарын температур нэмэгдэж, дулааны улирлын хугацаа уртассантай холбоотой. Цаашдаа ч ажиглалтаар Байгаль нуурын сав газарт цасан бүрхүүлтэй байх хоногийн тоо буурахаар байна. Эсрэгээрээ энэ нь сав газрын баруун хэсэгт өсч магадгүй байна. Энд хүйтний улиралд хур тунадас илүү орж, цасан бүрхүүлийн зузааныг нэмэгдүүлж болзошгүй байна. 1960-аад оны дундаас цасан бүрхүүлийн дундаж зузаан 2-4 см байсан бол энэ нь удаан хугацааны ажиглалтад үндэслэн авч үзвэл цаашид нэмэгдэх хандлагатай байна [13].
Уур амьсгалын өөрчлөлт нь   Байгаль   нуур¬ын мөс¬ний горимд нөлөөлж байна. Энэ нь хөлдөлт оройтож, мөс хайлалт эрт явагдаж байгаагаар илэрч байна. 1896-2000 онуудын хоорондох хугацааны мэдээнээс авч үзвэл хөлдөлтийн хугацаа (100 жилийн хугацаанд 11 хоног) нь мөс хайлах хугацаа (100 жилийн хугацаанд 7 хоног)-наас олон хоног байдаг байсан бол энэ хугацаа нь хаврын улирлын сүүлчийн хагас (4-5 дугаар саруудад 0.9°С-аар нэмэгдсэн), намрын сүүлч, өвлийн эхэнд дулаарал идэвхтэй явагдаж (11-12 дугаар саруудад 1.6°С-аар нэмэгдсэн) байгаатай холбоотойгоор өөрчлөгджээ. Мөсгүй байх үеийн үргэлжлэх хугацаа нэмэгдсэн ба мөстэй байх хоногийн тоо 18 хоногоор цөөрсөн байна. 1949-2000 онуудад хийсэн ажиглалтаар мөсний зузаан 10 жилд дунджаар 2.4 см багассан байна [16]. 1950-2007 онуудад Байгаль нуурын мөсний зузаан энд тэндээ 15-24 см-ээр нимгэрсэн байна. Мөсөн бүрхүүлтэй байх хугацаа Байгаль нуурын янз бүрийн хэсгүүдэд 15-25 хоног хүртэл богиноссон бөгөөд мөсгүй байх хугацаа нь 15-25 хоногоор нэмэгджээ [12].
Урьдчилсан таамгаар Байгаль нуурын мөсний зузаан 2050 онд ойролцоогоор 50 см, 2100 онд 31 см болж нимгэрэхээр байна. Мөстэй байх хугацаа нь 1-2 сараар багасахаар байгаа бөгөөд энэ зууны эцэст Байгаль нуурын мөстэй байх хугацаа нь өмнөд болон дунд хэсэгтээ 56-60, хойд хэсэгтээ 76 хоног байхаар байна. Тэгэхлээр нуурын мөстөлтийн жилийн дундаж хэлбэлзэл 10% байна гэвэл нуурын өмнөд болон дунд хэсэгт энэ зууны эцэст 40-50 хоног буюу богино хугацаанд тогтвортой бус мөстэй байхаар байна [16].
Сүүлийн дөчөөд жилийн дотор дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт болон хүний үйл ажиллагааны улмаас Монгол орны экосистемд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт орж, энэ нь цөлжилт, ган, зудын давтагдал ихсэх, усны нөөц, биологийн олон янз байдал хомсдох зэргээр илэрч, улмаар улс орны эдийн засаг, ард түмний амьдралын түвшинд таагүй нөлөө үзүүлэх хэмжээнд нэгэнт хүрээд байна.
Монгол орны агаарын жилийн дундаж температур 1940 оноос хойш буюу сүүлийн 70 гаруй жилд 2.14°С-аар дулаарсан нь дэлхийн агаарын дундаж температур 1906-2005 онд 0.6оС-аар нэмэгдсэн үзүүлэлттэй харьцуулахад Монгол оронд дулааралт илүү эрчимтэйгээр явагдаж байгааг харуулж байна.
Гэхдээ 1990-2006 онуудад агаарын дундаж температур (0.12°С/жил) яльгүй буурсан дүн гарсан байна [18]. 1940-2004 онуудад агаарын дундаж температур 1.9°С, өвөлд 3.6°С, хаварт 1.4°С, зунд 0.6°С ба намарт 1.9°С-аар тус тус нэмэгдсэн байна. Цаг уурын хэтийн төлөвөөс харахад дулааны улирлын дундаж температур 2010-2039 онуудад 1.2-2.3°С, 2040-2069 онуудад 3.3-3.6°С, 2070-2099 онуудад 4.0-7.0°С-аар тус тус нэмэгдэхээр байгаа юм. Ингэхдээ өндөр уул, хээрийн бүсэд дулаарал илүү явагдахаар байна [19].
Сүүлийн үед Монгол Улсын байгалийн бүх бүс, бүслүүрүүдэд газрын гадаргаас уурших ууршилт аажмаар нэмэгдсээр байна. Тухайлбал: ууршилт цөл хээр, хээрийн бүсэд 3.2-10%, өндөр уулын болон тайгын бүсэд 10-15%-иар өсчээ. Сүүлийн 65 жилд хур тунадасны нийт хэмжээ 8.7-12.5%-иар буурсан байна. Үүний зэрэгцээгээр жилийн хур тунадасны хуваарилалт улирал бүрт өөр болжээ. Хүйтний улирлын хур тунадасны хэмжээ нэмэгдсэн бол дулааны улирлын хур тунадас буурсан байна. Намрын улирлын хур тунадас 5.2%, өвлийн улирлынх 10.7%-иар өссөн бол зуны улирлын хур тунадас 3.0%, хаврынх 9.1%-иар буурчээ. Чийгшилтийн энэхүү өөрчлөлт, агаарын жилийн дундаж температурын өсөлт нь цаг уурын дулаарал, хуурайшилтыг авчирч байна [18]. Урьдчилсан таамгаар хур тунадасны хэмжээ 2010-2039 онуудад ± 4% буюу 6-17 мм, 2040-2069 онуудад 7-8% (27-33 мм) болж өсөх хандлагатай байна [19].
Сүүлийн жилүүдийн судалгаа, мэдээний үр дүнгээс авч үзвэл гол, нууруудын мөстөх хугацаа ихээхэн өөрчлөгдсөн байгаа ба тэдгээрийн мөсөн бүрхүүлтэй байх хоногийн тоо, мөсний зузаан багасах төлөвтэй байна.

Байгаль нуурын олон жилийн усны балансыг авч үзвэл нуурын тэжээгдэл нь:
- Гадаргын усны урсацаар 57.77 км3/жил (82.4%);
- Хур тунадаснаас 9.26 км3/жил (13.2%);
- Газрын доорх уснаас 3.12 км3/жил (4.4%) хэмжээтэйгээр тэжээгдэж байна [6].
Байгаль нуураас гадагшилж байгаа урсац буюу алдагдал нь: Ангар мөрнөөр 60.89 км3 (86.8 %) ус урсан гарч (Зураг 1.5.1), нуурын усан толионоос 9.26 км3 (13.2 %) ус ууршин алдагдаж байна.
Нуурын усны түвшин нь Эрхүүгийн УЦС, Братскийн УЦС болон Зүүн-Илимскийн УЦС-уудын ашиглалтын горимоос хамаарах ба эдгээр нь бүгд өөр хоорондоо хамааралтай ажилладаг.

Зураг 1.5.1. Эрхүү хот дахь Ангар мөрөн

Богучанскийн УЦС-ын усан сангийн усыг 2012 оны зунаас хуримтлуулж эхэлсэн ба тус станцыг 2012 оны 12 дугаар сарын 1-ний өдрөөс албан ёсоор ашиглалтад оруулсан бөгөөд 2014 онд усан санг дүүргэж дууссан. Ангар мөрний эхээс доош 70 км-т Эрхүүгийн УЦС-ын боомт (боомтын өндөр нь 44 м, урт нь 2.5 км) баригдсаны дараагаар (Зураг 1.5.2) тус станцын усан санг 1956-1958 онуудад дүүргэж, сангийн усны түвшин дээшилсээр 1959 онд Байгаль нуурт хүрч, нуурын усны түвшинг нэмэгдүүлсэн ба 1964 онд нуурын усны түвшин 1.3 м (456.8 м)-ээр нэмэгдсэн байлаа.

Зураг 1.5.2. Эрхүүгийн УЦС-ын боомт

Цаашид нуурын усны олон жилийн түвшинг Эрхүүгийн УЦС-ыг барихаас өмнөх дундаж түвшингээс 1 м-ээс дээш байхаар зохицуулалт хийнэ. Энэ нь нуурын усны түвшинг улирлын, жилийн, олон жилийн усны түвшингийн хэмжээнд зохицуулж, усан сангаар урсацын тохируулга хийх боломжийг бүрдүүлэх юм. Нуурын усны түвшингийн хэлбэлзлийн жилийн явц нь бүхэлдээ байгалийн горимд ойролцоо байгаа юм. Нуурын усны түвшингийн амплитуд (далайц)-ыг нэмэгдүүлэх замаар (80-113 см хүртэл) хамгийн их түвшин бууралтыг багасгах замаар усан санг дүүргэнэ.
Байгаль нуурын хэвийн түвшин 5-11 дүгээр саруудад нэмэгддэг ба 10 дугаар сард дээд түвшинд хүрч, 11 дүгээр сараас 4 дүгээр сар хүртэл түвшин нь буурдаг. 2013 оны 1 дүгээр сарын 01-ний өдрийн байдлаар Байгаль нуурын усны дундаж түвшин 456.46 м байсан бөгөөд энэ нь өмнөх жилийнхтэй харьцуулбал 0.07 м-ээр нэмэгдэж, олон жилийн дундаж (дундаж түвшин 456.43 м)-аас 0.03 м-ээр их байлаа (Зураг 1.5.3) [6].
2013 оны туршид нуурын усны түвшин олон жилийн дунджаас хэтрээгүй, дүүрэн байсан бөгөөд үерийн илүүдэл гараагүй байна. Үерийн түвшний далайц (amplitude) 0.74 м байсан.

Зураг 1.5.3. Байгаль нуурын 2012, 2013 онуудын усны түвшинг хамгийн их (1964 он), хамгийн бага (1981 он) болон олон жилийн дундаж түвшинтэй харьцуулсан үзүүлэлт

1996 оны 12 дугаар сард Мексикийн Мерида хотод болсон ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн хорооны 20 дугаар хуралдааны тогтоолоор Байгаль нуурыг ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн жагсаалтанд оруулсан [5, 6]. Дэлхийн өвийн жагсаалтын гол зорилго нь олонд таниулах, өвөрмөц байгаль, түүхийн объектыг хамгаалах явдал юм. Энэ зорилгоор үнэлгээний шалгуур үзүүлэлтүүдийг нарийвчлан боловсруулсан байна. 1978 оноос эхлэн соёлын өвийн эхний 6 шалгуурыг хангасан бол 2002 оноос байгалийн өвийн 4 шалгуурыг хангасан байна. 2005 оноос бүх 10 шалгуур үзүүлэлтийг нэг жагсаалтад багтаасан. Дэлхийн байгалийн өвийн жагсаалтад багтсан 1000 объект байгаагаас байгалийн өвийн 4 шалгуурыг хангасан 10 орчим объект байдгийн нэг нь Байгаль нуур юм (Зураг 1.6.1).

Зураг 1.6.1. Байгаль нуур

ЮНЕСКО-гийн тогтоолд “Байгаль нуур нь байгалийн өвийн 4 шалгуурт нийцсэн дэлхий өвийн сонгодог хэлбэр юм. Нуурын усаар халхлагдан хүний нүднээс нууцлагдсан усан доорх ертөнц нь шинжлэх ухаанд ч, байгаль хамгаалалд ч үнэт ач холбогдолтой байна. Нуур нь уулын тайгын газар нутгийн тогтоцтой бөгөөд ТХГН, байгалийн унаган төрхөө хадгалсан газар нутгаар хүрээлэгдсэн байдаг нь онцгой ач холбогдлыг илтгэдэг байна” гэж тэмдэглэсэн (Зураг 1.6.2).

Зураг 1.6.2 Байгаль нуурын эрэг орчим

Байгаль нуур нь мезозойкийн үед тектоник хагарлын явцад бий болсон. Байгаль нуурын бүс нутагт чичирхийлэл харьцангуй олон удаа давтагддаг бөгөөд тектоник идэвхжил одоо ч явагдсаар байна.
Байгаль нуур нь хэдэн арван сая жилийн настай, дэлхий дээрх хамгийн эртний бөгөөд хамгийн гүн нуур юм. Энэ нь газрын гадаргын хагарлын асар том хотгорт оршдог бөгөөд жил бүр 2 см-ээр өргөссөөр байна. Байгаль нуур нь өндөрлөг газрын нуур бөгөөд усны түвшин нь далайн түвшнээс дээш 455.4-455.9 м (Сэлэнгэ мөрний садраа-дельта) хооронд хэлбэлзэж байдаг. Нуурын ёроол нь далайн түвшнээс доош 1,200 м-т байна. Зарим хэсэгтээ нуурын тунамал чулуулгийн давхарга нь 10 км гүнд байдаг. Нуурын тунамал чулуулагт 25-30 сая жилийн өмнөх Азийн уур амьсгалын өөрчлөлт болон геологийн түүхийн талаар мэдээлэл “шифрлэгдэн” үлдсэн байдаг.
Байгаль нуурын ус ер бусын цэвэр тунгалаг ба хүчилтөрөгчөөр ханасан байдаг. Байгаль нуурын усны маш тунгалаг байдал нь амьд организмын үйл ажиллагаатай холбоотой бөгөөд бага эрдэсжилттэй, нэрмэл устай ойролцоо шинжтэй. Байгаль нуур нь дэлхий дээрх хамгийн том цэнгэг устай сан гэдгээрээ байгалийн өвөрмөц үзэгдэл юм.
Нуурын усны эзэлхүүн нь 23 мян.км3 бөгөөд энэ нь дэлхийн цэнгэг усны нөөцийн 20%, ОХУ-ын цэнгэг усны нөөцийн 90%-ийг бүрдүүлдэг. Жил бүр Байгаль нуурын экосистем нь цэвэр тунгалаг, хүчилтөрөгчөөр баялаг 60 км3 орчим усыг бий болгодог. Зүүн Сибирь нь эрс тэс уур амьсгалтай хэдий ч Байгаль нуурын их хэмжээний ус болон түүний эргэн тойрны уулс нь өвөрмөц бичил (микро) уур амьсгалыг бүрдүүлж байдаг байна. Нуур нь дулааныг тогтворжуулж байдаг ба ойр орчмын бусад газар нутагтай харьцуулахад Байгаль нуур орчимд өвөл нь дулаан, зун нь сэрүүвтэр байдаг. Температурын ялгаа 10°С орчим байна. Үүний нөлөөгөөр нуурын эрэг орчмоор ой мод сайн ургадаг. Нуурын гадаргуугийн ус хүйтэн байдгаас ууршилт харьцангуй бага бөгөөд нуурын дээгүүр үүл хуримтлагдаггүй байна. Үүнээс гадна эрэг хавийн агаарын масс халсанаар үүл сарнидаг байна. Тиймээс нуурын орчмын тэнгэр нь ихэнхдээ цэлмэг байдаг байна.
Усан орчны төрөл зүйлийн хувьсал нь урт хугацааны турш үргэлжилсэн бөгөөд энэ нь тухайн нутагт л байж болох өвөрмөц амьтан, ургамлыг бий болгодог нь хувьслын явцыг судлахад онцгой ач холбогдолтой юм. Байгаль нуур бол дэлхийд хамгийн олон биологийн төрөл зүйлтэй нуурын нэг бөгөөд 1340 зүйлийн амьтан (745 эндемик төрөл зүйл) ба 570 зүйлийн ургамал (150 эндемик төрөл зүйл)- тай юм (Зураг1.6.3).

Зураг 1.6.3. Байгаль нуурын эндемик зүйлийн сам хорхой (Eulimnogammarus sp.)

Эрдэмтэд шинэ төрөл зүйлийг нээсээр байгаа бөгөөд энэ нь бид нууранд амьдардаг нийт төрөл зүйлийн зөвхөн 70-80%-ийг мэддэг гэдгийг харуулж байна. Нуурын экосистемийн тропик пирамидын оройд Лена Енисэй мөрнөөр дамжин орж ирсэн Байгаль нуурын унаган хав (nerpa) байх ба түүний өвөг дээдэс нь хойд мөсөн далайд байдаг юм. Нуур орчмын ойд 10 зүйлийн ургамал байх ба Байгаль хамгаалах олон улсын холбооны улаан номонд бүртгэгдсэн энэ хэсэгт хойд туйлын ой зонхилдог.
Нуурын эргэн тойрон нь уулын тайгын нутаг дэвсгэр зонхилсон, байгалийн унаган төрхөө хадгалсан, үнэ цэнэтэй тусгай хамгаалалтай газар нутгаар хүрээлэгдсэн байдаг. Эрэг орчмын тэн хагасаас илүү хэсэг нь улсын байгалийн цогцолборт газар, үндэсний парк болон дархан цаазат газар зэрэг тусгай хамгаалалтад орсон байдаг. Байгаль нуурын эрэг орчимд Баргажин, Байгаль-Ленск болон Байгальск (энэ цогцолборт газар нь өөрийн музейтэй) гэсэн байгалийн 3 цогцолборт газартай. Мөн энд При-Байгальск болон Забайгальск гэсэн үндэсний 2 парк, Фролихинск, Кабанск, Прибайкальск, Степнодворецк, Дээд Ангар, Энхэлукск гэсэн дархан цаазат 6 газар байдаг.
Байгаль нуурын нутаг дэвсгэр нь аялал жуулчлалын олон талын ашигтай бүс бөгөөд амралт чөлөөт цагаа өнгөрөөх болон аялал жуулчлалын олон сайхан нөөц бололцоог агуулсан байдаг. Эндэх нь байгалийн өвөрмөц дурсгалт газар болон янз бүрийн ургамал, амьтны баялагийн цогц юм. Байгаль нуурын хотгор нь уул нурууд, ой тайга, тундр, нуур, арлууд болон тал хээрийн үзэсгэлэнт газар нутгийн тогтоцтой. Нуурын эрэг залгаа байрлах дүүргүүдэд амралт чөлөөт цагаа өнгөрөөх газрыг хөгжүүлэх төрөл бүрийн боломжууд байдаг. Уламжлалт төрлийн аялал жуулчлал болох ан агнуур ба загасчлал өргөн дэлгэрсэн байдаг. Сүүлийн жилүүдэд орон нутгийн болон гадаадын жуулчдын спортын ан агнуур нэмэгдэх хандлагатай байна. Мөн бусад төрлийн аялал жуулчлал болох шумбах, морин ба явган аялал, салаар хөвөх, спорт ан агнуур болон загасчлал, экологийн аялалууд байдаг.
Байгаль нуурыг дэлхийн өвийн жагсаалтад багтааснаар ОХУ-ын Засгийн газарт дараах зөвлөмжийг уламжилсан байна. Үүнд:

- Байгаль нуурын талаарх Холбооны хуулийг батлах,
- Бохирдлын эх үүсвэрийг зайлуулах зорилгоор целлюлоз-цаасны үйлдвэрийг нүүлгэн шилжүүлэх;
- Сэлэнгэ мөрөнд бохирдуулагч бодис хаяхыг бууруулах;
- Нуурын зэргэлдээх байгалийн цогцолборт газар болон үндэсний паркийн нөөц хангамжийг сайжруулах;
- Байгаль нуурын талаар эрдэм шинжил¬гээ, судалгааны ажилд дэмжлэг үзүүлэх.
Байгаль нуурын тухай хууль 2013 оны 12 дугаар сард батлагдан Байгаль нуурыг бохирдууулж байсан целлюлоз, цаасны үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааг зогсоосон. Хаагдсан үйлдвэрүүдийн газар нутгийг “ОХУ-ын Байгалийн цогцолборт газар”-ын үзэсгэлэнгийн төв болгож байна [6].
Ирээдүй хойч үеийн төлөө дэлхийн цэвэр цэнгэг усны эх үүсвэр, байгалийн унаган төрхөө хадгалан үлдсэн, өвөрмөц амьтан, ургамал бүхий Байгаль нуурыг хамгаалж, Байгаль нуур орчмын тогтвортой хөгжлийг хангах нь ОХУ-ын Засгийн газрын тулгамдсан асуудал болоод байна.

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ

1. А.Р.Батуев, А.Б.Буянтуев, В.А.Снытко “Байгалийн бүсийн Сэлэнгийн хотгорын геосистем ба экологи-газарзүйн байдлын зураглал”, Новосибирск: ОШУА СС-ын хэвлэлийн газар, 2000 он. 164 х.
2. B.C.Михеев “Дорнод Сибирийн ландшафт” (Карт зураг), Москва Геодези, картографын төв оффис, 1977 он.
3. “Байгаль нуурын өмнөт, дундад, хойт хэсгийн голын сав газруудын усан орчныг нэгдмэлээр хамгаалах, ашиглах схем”. URL: http://www.enbvu.ru/
4. Н.А.Флоренсов, С.С.Коржуев “БНМАУ-ын геоморфологи”, “Наука” сэтгүүл, 1982 он, 258 х.
5. “2012 онд Байгаль нуурын төлөв байдал ба түүнийг хамгаалах арга хэмжээ” Улсын илтгэл, Эрхүү хот, “Росгеолфонд”-ын Сибирийн салбар, 2013 он, 436 х. URL: http://www.mnr.gov.ru/regulatory/list.php?part=1258
6. “2013 онд Байгаль нуурын төлөв байдал ба түүнийг хамгаалах арга хэмжээ” Улсын илтгэл, Эрхүү хот, “Росгеолфонд”-ын Сибирийн салбар, 2014 он, 462 х. URL: http://www.mnr.gov.ru/regulatory/list.php?part=1258
7. Монгол Улсын уур амьсгалын өөрчлөлтийн үндэсний хөтөлбөр. 2011 оны 1 сарын 06-ны өдрийн Улсын Их Хурлын №02 тоот тогтоол
8. БОНХЯ “Монгол Улсын Байгаль орчны төлөв байдлын тайлан” 2008-2010 он, УБ 2013 он
9. БОНХЯ, “Монгол оронд усны нөөцийн нэгдсэн менежментийг бэхжүүлэх нь” төсөл, “Орхон голын сав газрын усны нөөцийн нэгдсэн менежментийн төлөвлөгөө боловсруулахад зориулсан судалгааны эмхэтгэл”, УБ хот 2012 он, http://www.tuulgol.mn/dmdocuments/reports/orkhon_r_b_report_mongolian.pdf
10. Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай Монгол Улсын хууль, 1994.11.15, http://www.legalinfo.mn/law/details/479
11. БОНХЯ, “Монгол Улсын Байгаль орчны төлөв байдлын тайлан” 2011-2012 он, УБ 2013 он.
12. К.Л.Куимова, П.П.Шерстянкин “1950 оноос хойших Байгаль нуур, Арктикийн мөсний горимын шинж чанарын өөрчлөлтийн шинжилгээ, Төв Азийн уур амьсгалын өөрчлөлт, нийгэм-эдийн засаг, экологийн үр дагавар” олон улсын симпозиум, Чит хот, ЗабГГПУ-ын хэвлэлийн үйлдвэр, 2008 он.
13. В.А.Обязов “Забайкальскийн зүүн өмнөд хур тунадасны орон зай, цаг хугацааны өөрчлөлт” РГО-гийн хэвлэлийн газрын 2 дахь хэвлэл, 1996 он, 73-80-р х.
14. В.А.Обязов “Бүс нутаг, газар зүй, байгалийн нөөцөд үндэслэн уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох нь” 2010 он, № 2.
15. И.И.Смирнова “Чийглэг хуурай уур амьсгалын нөхцөлд байгалийн хүчин зүйлийн агросистемд үзүүлэх нөлөөлөл (Баруун Забайкальскийн жишээн дээр)”, Газар зүйн шинжлэх ухааны докторын зэрэг горилсон бүтээлийн хураангуй, Улаан-Үд, 2011 он.
16. М.Н.Шимараев, В.Н.Синякович, Л.М.Куимова, Е.С.Троицкая “Даян дэлхийн дулаарлын нөхцөлд Байгаль нуурын уур амьсгал, ус зүйн процессын өөрчлөлтийн хандлага, уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөхцөлд Евроазийн голуудын их урсацын шинжилгээ ба тоон загварчлал”, Эрхүү хот, ОШУА-ийн СС-ын Газар зүйн хүрээлэн, 2004 он, 213-220 х.
17. М.Н.Шимараев, Л.Н.Куимова, В.Н.Синюкович, В.В.Цехановский “20 дугаар зууны уур амьсгалын даяарчилсан өөрчлөлт Байгаль нуурт илэрсэн нь”, ШУА-ийн тайлан, 2000 он, Т. 383, № 3, 397-400 х.
18. Монгол Улсын уур амьсгалын өөрчлөлтийн үнэлгээний тайлан (MARCC, 2009), Улаанбаатар хот, 2009 он, 228-р х, http://asialeds.org/sites/default/files/resource/file/Mongolia%20-%20Assessment%20Report%20on%20Climate%20Change%202009.pdf
19. П.Д.Гунин, Т.И.Казанцева, С.Н.Бажа, Е.В.Данжалова, Ю.И.Дробышев “Цаг уурын хуурайшлаас    Монголын төв хэсгийн экосистемд үзүүлж буй нөлөөлөл / Төв Азийн уур амьсгалын өөрчлөлт, нийгэм-эдийн засаг, экологийн үр дагавар” Олон улсын симпоизумын материал, Чита хот, ЗабГГПУ-ын хэвлэлийн газар, 2008 он, 77-83 х.