Atlas

Томруулж харах

Ховор амьтад

Байгал нуурын сав  нутгийн газарзүйн өвөрмөц байрлалын шалтгаанаар гарал үүсэл, экологийн хувьд адилгүй онцгой олон төрөл зүйлээс бүрдсэн хосгүй баялаг амьтны аймагтай. Энэ нутагт ангилалзүй, экологийн шинжээр хоорондоо төстэй олон зүйл, дэд зүйл амьтдын тархалтын хил зааг нийлж давхцдаг онцлогтой. Түүнчлэн зах хязгаарын ба бүр тусгаарлагдмал бүл сүргийн (популяцийн) амьтад, тэр ч байтугай сүүлчийн мөсдлийнүеэс үлдэж хоцорсон зүйл ч бий. Мэдээжийн хэрэг эдгээр амьтдын зүйлийн бүрдэл цөөн, тоо толгой олон биш, тархсан нутаг нь хязгаарлагдмал учраас бүгдийг нь Улаан номонд оруулсан ба тэднийг онцгойлон хамгаалах шаардлагатай.

Сав нутгийн гол, нуур, усан сангуудад 60 гаруй зүйлийн загас амьдардаг бөгөөд түүний хагас нь орон нутгийн орогномол ба үлдэгдэл зүйлүүд юм. Байгал нуурын сав нутгийн нуур, голын унаган гаралтай загасны аймгийн үүсэл гагцхүү бореаль нутгийн уул, талын болон арктикийн цэнгэг усны амьтны иж бүрдлийн төлөөллүүдээс эхтэй бөгөөд харин сибирь хилэм, шаргал үхэрдээ загас хоёр эртний дээд гуравдагчийн үеийн амьтны үлдэгдэл аж. Тус бүс нутгийн усан сангуудад гаднаас нэвтэрч орж ирсэн ба оруулж ирж нутагшуулсан өөр хамбүрдлийн төлөөлөл болох загасны зүйлүүд цөөнгүй бий. Зөвхөн Байгал нуурт байдаг бүх зүйлийн загасны 55%нь тэндхийн орогномол (эндемик) зүйлүүд байдгаас үзэхэд тус нуурын загасны аймгийн цөм хэсэг уугуул үүсэл гаралтай болохыг харуулж байна. Хөвсгөл нуурт 10 зүйлийн загас амьдардаг ба түүний хагас нь агнуурын үнэ цэнэтэйд тооцогддог. Ер нь Оросын Холбооны Улс ба Монгол улсын Улаан номуудад бүртгэгдсэн загасны бүх зүйлийн талаас илүү нь агнуурын чухал ач холбогдолтой бөгөөд тийм ч учраас сүүлийн 100 жилд хүний аж ахуйн идэвхтэй үйл ажиллагааны нөлөөгөөр тэдгээр загасны тоо эрс хорогджээ. Загас олборлолт, гидротехникийн барилга байгууламж, усны бохирдлоос болоод загасны популяци ихээр нэрвэгдэж, тархалтын хэмжээ нь ч багасчээ. Одоогоор тус сав нутагт байдаг 15 зүйлийн загасыг хамгаалалтад авч, өсгөж үржүүлэх шаардлагатай болжээ.

Байгал нуурын сав нутгийн байгаль-уур амьсгалын хатуу ширүүн нөхцөл, бүрэлдэн тогтсон түүхээс шалтгаалж тус нутагт харьцангуй цөөн (15 орчим) зүйлийн мөлхөгч амьтад байдгийн хагас нь оршин амьдардаг нутгийнхаа зах хязгаараар тархдаг.  Тэдгээр амьтдын байдаг орчин хүний нөлөөгөөр өөрчлөгдөж, гол нуурын ус хомсдож, бохирдож, гал түймэрт байн байн өртөж, аялал амралтын үйл ажиллагааны ачаалал ихэссэн зэргээс болоод мөлхөгч амьтдын нэлээд зүйлийн тоо толгой цөөрч, тархалтын орон зай нь хумигдсан байна. Одоогоор 4 зүйлийн хоёр нутагтан, 6 зүйлийн хэвлээр явагч амьтныг хамгаалахгүй бол устах аюултай болжээ.

Тус бүс нутгийн шувууны аймаг үндсэндээ сибирийн, монголын, хятадын, европын болон арктикийн хэвшинжийн шувуудаас бүрдэх ба багаахан хэсэг нь түвдийн өндөрлөг, Газрын дундад тэнгисийн жигүүртний төлөөлөл байдаг. Өнөөгийн байдлаар Байгал нуурын сав нутагт 400 гаруй зүйлийн шувууд байдгаас 100 орчим зүйлийг нь хамгаалалтад авах шаардлагатай болжээ.  Хүний аж ахуйн үйл ажиллагаа  шувууны аймгийн бүтцэд харилцан адилгүй нөлөө үзүүлдэг. Ой мод огтлох, гал түймэр, газар хагалах, бэлчээрийн доройтолтой холбоотой байгаль орчны өөрчлөлт зарим зүйлийн шувуудын хувьд тоо толгой хорогдох шалтгаан болдог бол нөгөө хэсэг шувуудын хувьд амьдрах орон зайгаа тэлэх, тоо толгой нь нэмэгдэх нөхцөлийг бүрдүүлдэг аж. Аж ахуйн үйл ажиллагааны нөлөөгөөр угаасаа цөөн тоотой явцуухан орчинд амьдардаг шувууд илүү өртдөг байна. Байгаль-цаг уурын таагүй нөхцөл ихэнх зүйлийн шувуудын хувьд сөрөг нөлөө үзүүлэх нь мэдээж.

Хөхтөний аймаг 90 гаруй зүйлийн амьтдаас бүрдэх бөгөөд түүний дотор тооны хувьд голарктикийн арктобореалийн, палеоарктикийн тайгын, баруун палеоарктикийн тайгын, голарктикийнтундрын ба сарьдагийн, өмнөт палеоарктикийн хээрийн, төв азийн элементүүд зонхилно. Ховор амьтдын жагсаалтад орсон хөхтөний ихэнх нь саяхан болтол, зарим нь одоо ч гэсэн ан агнуурын амьтдын бүлэгт байдаг бөгөөд тооцоогүй олборлолт, хулгайн ан агнуураас болж тоо толгой нь эрс цөөрчээ. Байгалийн голомтот халдварт өвчинтэй тэмцэх үйл ажиллагааны нөлөөгөөр өвчин тээгч зарим мэрэгч амьтдын тоо цөөрсөн нь цөөнгүй. Байгал нуурын сав нутаг дахь хөхтөн амьтдаас 30 гаруй зүйлийн амьаныг онцгойлон хамгаалж, тоо толгойг нь өсгөх арга хэмжээ авах шаардлагатай болжээ.

Ангилал зүйн шинжээр нь бүлэглэсэн загас, хоёр нутагтан ба хэвлээр явагч, шувуу, хөхтөн амьтдын дотроос ховор зүйлийн амьтдыг ялгаж тэдгээрийн тархалт, амьдрах орон зайг цуврал зургаар үзүүлэв. Зургуудын хавсралт хүснэгтүүдэд ОХУ-ын ба Монгол улсын амьтны Улаан номуудад бүртгэгдсэн ховор амьтдын зүйл, дэд зүйлүүдийг устаж алга болох эрсдэлийн байдлаар нь ялган ангилсан зэрэглэлийг үзүүлэв. Үүнд:

Ховор амьтадын зүйл, дэд зүйлүүд устаж алга болох эрсдэлийн зэрэглэл (Эрхүү муж, Буриад улс, Өвөрбайгалийн хязгаар)

Ховор амьтдын зүйл, дэд зүйлүүд устаж

алга болох эрсдэлийн зэрэг (Монгол улс)

Ашигласан хэвлэл

Красная книга Забайкальского края. Животные. Новосибирск: Новосибирский издательский дом, 2012.–344с.

Красная книга Иркутской области. – Иркутск: Изд-во «Ветер странствий», 2010. – 480 с.

Красная книга Республики Бурятия: Редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды животных, растений и грибов. – Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 2013. – 688 с.

Красная книга Российской Федерации. Животные. — М. Изд-во: АСТ: Астрель, 2001. – 862 с.

Mongolian Red List of birds. – Ulaanbaatar: ADMON Printing, 2006. – 1036 p.

Mongolian Red List of fishes. – Ulaanbaatar: ADMON Printing, 2006. – 68 p.

Mongolian Red List of mammals. – Ulaanbaatar: ADMON Printing, 2006. – 96 p.

Mongolian Red List of reptiles and amphibians. – Ulaanbaatar: ADMON Printing, 2006. – 68 p.

Томруулж харах

Ховор амьтад

Байгал нуурын сав  нутгийн газарзүйн өвөрмөц байрлалын шалтгаанаар гарал үүсэл, экологийн хувьд адилгүй онцгой олон төрөл зүйлээс бүрдсэн хосгүй баялаг амьтны аймагтай. Энэ нутагт ангилалзүй, экологийн шинжээр хоорондоо төстэй олон зүйл, дэд зүйл амьтдын тархалтын хил зааг нийлж давхцдаг онцлогтой. Түүнчлэн зах хязгаарын ба бүр тусгаарлагдмал бүл сүргийн (популяцийн) амьтад, тэр ч байтугай сүүлчийн мөсдлийнүеэс үлдэж хоцорсон зүйл ч бий. Мэдээжийн хэрэг эдгээр амьтдын зүйлийн бүрдэл цөөн, тоо толгой олон биш, тархсан нутаг нь хязгаарлагдмал учраас бүгдийг нь Улаан номонд оруулсан ба тэднийг онцгойлон хамгаалах шаардлагатай.

Сав нутгийн гол, нуур, усан сангуудад 60 гаруй зүйлийн загас амьдардаг бөгөөд түүний хагас нь орон нутгийн орогномол ба үлдэгдэл зүйлүүд юм. Байгал нуурын сав нутгийн нуур, голын унаган гаралтай загасны аймгийн үүсэл гагцхүү бореаль нутгийн уул, талын болон арктикийн цэнгэг усны амьтны иж бүрдлийн төлөөллүүдээс эхтэй бөгөөд харин сибирь хилэм, шаргал үхэрдээ загас хоёр эртний дээд гуравдагчийн үеийн амьтны үлдэгдэл аж. Тус бүс нутгийн усан сангуудад гаднаас нэвтэрч орж ирсэн ба оруулж ирж нутагшуулсан өөр хамбүрдлийн төлөөлөл болох загасны зүйлүүд цөөнгүй бий. Зөвхөн Байгал нуурт байдаг бүх зүйлийн загасны 55%нь тэндхийн орогномол (эндемик) зүйлүүд байдгаас үзэхэд тус нуурын загасны аймгийн цөм хэсэг уугуул үүсэл гаралтай болохыг харуулж байна. Хөвсгөл нуурт 10 зүйлийн загас амьдардаг ба түүний хагас нь агнуурын үнэ цэнэтэйд тооцогддог. Ер нь Оросын Холбооны Улс ба Монгол улсын Улаан номуудад бүртгэгдсэн загасны бүх зүйлийн талаас илүү нь агнуурын чухал ач холбогдолтой бөгөөд тийм ч учраас сүүлийн 100 жилд хүний аж ахуйн идэвхтэй үйл ажиллагааны нөлөөгөөр тэдгээр загасны тоо эрс хорогджээ. Загас олборлолт, гидротехникийн барилга байгууламж, усны бохирдлоос болоод загасны популяци ихээр нэрвэгдэж, тархалтын хэмжээ нь ч багасчээ. Одоогоор тус сав нутагт байдаг 15 зүйлийн загасыг хамгаалалтад авч, өсгөж үржүүлэх шаардлагатай болжээ.

Байгал нуурын сав нутгийн байгаль-уур амьсгалын хатуу ширүүн нөхцөл, бүрэлдэн тогтсон түүхээс шалтгаалж тус нутагт харьцангуй цөөн (15 орчим) зүйлийн мөлхөгч амьтад байдгийн хагас нь оршин амьдардаг нутгийнхаа зах хязгаараар тархдаг.  Тэдгээр амьтдын байдаг орчин хүний нөлөөгөөр өөрчлөгдөж, гол нуурын ус хомсдож, бохирдож, гал түймэрт байн байн өртөж, аялал амралтын үйл ажиллагааны ачаалал ихэссэн зэргээс болоод мөлхөгч амьтдын нэлээд зүйлийн тоо толгой цөөрч, тархалтын орон зай нь хумигдсан байна. Одоогоор 4 зүйлийн хоёр нутагтан, 6 зүйлийн хэвлээр явагч амьтныг хамгаалахгүй бол устах аюултай болжээ.

Тус бүс нутгийн шувууны аймаг үндсэндээ сибирийн, монголын, хятадын, европын болон арктикийн хэвшинжийн шувуудаас бүрдэх ба багаахан хэсэг нь түвдийн өндөрлөг, Газрын дундад тэнгисийн жигүүртний төлөөлөл байдаг. Өнөөгийн байдлаар Байгал нуурын сав нутагт 400 гаруй зүйлийн шувууд байдгаас 100 орчим зүйлийг нь хамгаалалтад авах шаардлагатай болжээ.  Хүний аж ахуйн үйл ажиллагаа  шувууны аймгийн бүтцэд харилцан адилгүй нөлөө үзүүлдэг. Ой мод огтлох, гал түймэр, газар хагалах, бэлчээрийн доройтолтой холбоотой байгаль орчны өөрчлөлт зарим зүйлийн шувуудын хувьд тоо толгой хорогдох шалтгаан болдог бол нөгөө хэсэг шувуудын хувьд амьдрах орон зайгаа тэлэх, тоо толгой нь нэмэгдэх нөхцөлийг бүрдүүлдэг аж. Аж ахуйн үйл ажиллагааны нөлөөгөөр угаасаа цөөн тоотой явцуухан орчинд амьдардаг шувууд илүү өртдөг байна. Байгаль-цаг уурын таагүй нөхцөл ихэнх зүйлийн шувуудын хувьд сөрөг нөлөө үзүүлэх нь мэдээж.

Хөхтөний аймаг 90 гаруй зүйлийн амьтдаас бүрдэх бөгөөд түүний дотор тооны хувьд голарктикийн арктобореалийн, палеоарктикийн тайгын, баруун палеоарктикийн тайгын, голарктикийнтундрын ба сарьдагийн, өмнөт палеоарктикийн хээрийн, төв азийн элементүүд зонхилно. Ховор амьтдын жагсаалтад орсон хөхтөний ихэнх нь саяхан болтол, зарим нь одоо ч гэсэн ан агнуурын амьтдын бүлэгт байдаг бөгөөд тооцоогүй олборлолт, хулгайн ан агнуураас болж тоо толгой нь эрс цөөрчээ. Байгалийн голомтот халдварт өвчинтэй тэмцэх үйл ажиллагааны нөлөөгөөр өвчин тээгч зарим мэрэгч амьтдын тоо цөөрсөн нь цөөнгүй. Байгал нуурын сав нутаг дахь хөхтөн амьтдаас 30 гаруй зүйлийн амьаныг онцгойлон хамгаалж, тоо толгойг нь өсгөх арга хэмжээ авах шаардлагатай болжээ.

Ангилал зүйн шинжээр нь бүлэглэсэн загас, хоёр нутагтан ба хэвлээр явагч, шувуу, хөхтөн амьтдын дотроос ховор зүйлийн амьтдыг ялгаж тэдгээрийн тархалт, амьдрах орон зайг цуврал зургаар үзүүлэв. Зургуудын хавсралт хүснэгтүүдэд ОХУ-ын ба Монгол улсын амьтны Улаан номуудад бүртгэгдсэн ховор амьтдын зүйл, дэд зүйлүүдийг устаж алга болох эрсдэлийн байдлаар нь ялган ангилсан зэрэглэлийг үзүүлэв. Үүнд:

Ховор амьтадын зүйл, дэд зүйлүүд устаж алга болох эрсдэлийн зэрэглэл (Эрхүү муж, Буриад улс, Өвөрбайгалийн хязгаар)

Ховор амьтдын зүйл, дэд зүйлүүд устаж

алга болох эрсдэлийн зэрэг (Монгол улс)

Ашигласан хэвлэл

Красная книга Забайкальского края. Животные. Новосибирск: Новосибирский издательский дом, 2012.–344с.

Красная книга Иркутской области. – Иркутск: Изд-во «Ветер странствий», 2010. – 480 с.

Красная книга Республики Бурятия: Редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды животных, растений и грибов. – Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 2013. – 688 с.

Красная книга Российской Федерации. Животные. — М. Изд-во: АСТ: Астрель, 2001. – 862 с.

Mongolian Red List of birds. – Ulaanbaatar: ADMON Printing, 2006. – 1036 p.

Mongolian Red List of fishes. – Ulaanbaatar: ADMON Printing, 2006. – 68 p.

Mongolian Red List of mammals. – Ulaanbaatar: ADMON Printing, 2006. – 96 p.

Mongolian Red List of reptiles and amphibians. – Ulaanbaatar: ADMON Printing, 2006. – 68 p.

Томруулж харах

Байгал нуурын ай савын тусгай хамгаалалттай газрууд

Байгал нуурын ай сав нь биологийн  болон ландшафтын төрөл зүйлээр баян үзэсгэлэнтэй сайхан нутаг юм. Байгал нуурын ай савын экосистемийг хамгаалахад тусгай хамгаалалттай газрууд онцгой үүрэгтэй.

Газар нутгийг дархлан хамгаалах зарчим, ач холбогдлыг тусгай хамгаалалттай газруудын байгуулагдсан түүх гэрчилдэг.  Тухайлбал, Монгол улсын түүхийн баримт бичигт тэмдэглэснээр Байгал нуурын ай савд анхны дархан цаазат газар 1778 онд Богдхан ууланд байгуулагдаж байсан бол ОХУ-д анхныхад тооцогддог Баргузины дархан цаазат газар 1916 онд байгуулагдсан байна. Байгал нуурын ай савын тусгай хамгаалалттай газруудын Олон улсын ач холбогдлыг Байгал нуур ЮНЕСКО-гийн дэлхийн өвийн жагсаалтад бүртгэгдэж, ай савын хэмжээнд 4 хамгаалалттай газар ЮНЕСКО-гийн “Хүн ба шим мандал” хөтөлбөрийн шим мандлын нөөц газрын сүлжээнд хамрагдсанаас харж болно. Сүүлийн жилүүдэд байгаль хамгаалах бодлогод тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал, биологийн төрөл зүйлийн конвенц,  Олон улсын бусад гэрээ конвенциуд, Байгал нуурын экосистем дэлхийн өвд хамрагдсанаар Дэлхийн өвийн конвенциос тавигдаж байгаа шаардлага зэрэг нь чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.

Дэлхийн өвийг хамгаалах зорилгоор Холбооны улсын “Байгал нуурыг хамгаалах тухай” хуулийг тусгайлан батлуулсан бөгөөд Байгал нуурын хамгаалалттай газарт хамаарах Байгал нуурын ай савын Оросын хэсгийг төв болон хамгаалалтын гэсэн 2 экологийн бүсэд  хуваасан байна. Орос, Монголын тусгай хамгаалалттай газруудын ангилал бүрийн хамгааллын горимыг тогтоосон, агуулгын хувьд төстэй хуулийг батлан гаргасан: Холбооны улсын «Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай» хууль (1995 оны 03 сарын 14 нд батлагдсан), Монгол улсын «Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай» хууль (1994 оны 11 сарын 15 нд батлагдаад 1995 оны 04 сарын 01 нд хэрэгжиж эхэлсэн) [Mongolian, 1996]. Энэхүү бүтээлд хамгаалалттай газруудын олон нэршлүүдийг нэгтгэн «тусгай хамгаалалттай газар» гэж нэрлэв.

Энд нилээд олон хамгаалалттай газрууд ай савын хилээс гарч байгаа боловч энэхүү атласт бүгдийг оруулсныг тэмдэглэж байна.

Ай савын хил дотор буй ТХГ-ууд харилцан адилгүй байрласан байна [Савенкова, 2001, 2002]. Эрхүү мужид хамаарах хэсэг бүхлээрээ дархан цаазат газрын горимд (Прибайкальскийн үндэсний парк, Байкало-Ленскийн дархан цаазат газар, Кочергатскийн нөөц газар) хамгаалагдаж нуурын баруун эрэг хүртэл үргэлжилсэн хамгаалалтын бүстэй байна.  Буриад улсын нутаг дэвсгэр дээрх талбайн хэмжээгээр хамгийн том хамгаалалттай газар Байгал нуур луу түрж орсон бол үлдсэн хэсэг нь талбай багатай нөөц газрууд байна. Ай савын Байгалийн чанад дахь хэсэгт бага хэмжээний талбайтай хамгаалалттай газрууд байх боловч ач холбогдлын хувьд өндөр, гол горхины эхийг хамгаалж байдгаараа онцлогтой.   Монголын  хэсгийн ТХГН ай савын хилээр байрлаж байна. Харин төв хэсэгт цөөн бөгөөд энд бага хэмжээний талбай бүхий Тужийн нарсны БЦГ-ыг нэрлэж болно. Ийнхүү  Байгал нуурыг ойрхон хүрээлэх экосистемүүд хангалттай хэмжээгээр хамгаалагдсан бол ай савын бусад хэсэг болон нуурын гадаргуугийн хамгаалалт хангалтгүй байна.

Байгал нуурын ай савын хил дотор 2009 оны байдлаар  9326,525 мян. га талбай бүхий 46 тусгай хамгаалалттай газар (хүснэгт.) байна. Эдгээрээс дархан цаазат газар 10 (үүнээс 4 нь шим мандлын сүлжээнд хамрагдсан), үндэсний парк  – 13, нөөц газрууд – 23 байна. Үүнээс гадна,  ай савын Оросын хэсэгт орон нутгийн хамгаалалтад байдаг аялал жуулчлалын газар байдаг бол Монголын талд аймаг, сумын мэдэлд байдаг орон нутгийн хамгаалалттай газрууд байдаг  [Mongolia's Wild Heritage, 1996; Mongolia's tentative, 1999; Савенкова, Эрдэнэцэцэг, 2000, 2002; Оюунгэрэл, 2009].

Хүснэгт

Байгал нуурын ай савын ТХГН, товч тодорхойлолт

Тайлбар:

*              1/3 нь Байгал нуурын хамгаалалттай газрын экологийн хамгаалалттай бүсийн хилд ордог  ;

**            1/10 нь Байгал нуурын хамгаалалттай газрын экологийн төв бүс болон Дэлхий өв «Байгал нуур»-ын бүсэд ордог тусгай хамгаалалттай газрууд;

***          Холбооны улсын статустай (ОХУ) эсвэл Улсын статустай (Монгол улс) ТХГН.

Байгал нуурын ай савын хэмжээнд шинээр янз бүрийн ангиллын 20 ТХГН-ийг байгуулахаар төлөвлөж байна.

Оросын талд – «Селенгинская Дельта» дархан газар (Буриад улс) болон «Их-Тайрисин» (Тува улс), үндэсний паркууд «Чикойский» (Забайкальскийн хязгаар) болон «Онотский» (Эрхүү муж), нөөц газар «Верхнеульканск» (Буриад улс/Эрхүү муж), «Хила» (Буриад улс/Забайкальскийн хязгаар), «Малханский» (Забайкальскийн хязгаар), «Таловские озера» (Эрхүү муж), цаашилбал байгалийн парк «Арей», «Ямаровка» (Забайкальский край), «Утулик-Бабха», «Пик Черского», «Теплые озера» (Эрхүү муж), «Верхняя Ангара», «Куркулинский», «Междуречье», «Посольский Сор», «Слюдянские озера», «Таглей», «Хакусы», «Ярки» (Бурятия) [Калихман, 2007].

Монголын талд 8 газрыг шинээр хамгаалатад авахаар төлөвлөж байна: «Бүрэнгийн нуруу», нөөц газраар «Архан Буурал-Бадарын нуруу», «Бөхлөө-Чагтайн нуруу», «Их Түнэл-Эмгэд Өвгөд», «Төвхөнхаан уул», «Тэрхэн цагаан уул», «Халхан булнай» [Калихман, 2011; Special protected, 2000].

Үүнээс гадна, ай савын хил дамнасан 4 ТХГН-ийг байгуулахаар төлөвлөж байна: «Истоки Амура», «Хэнтэй-Чикойское нагорье», «Сэлэнгэ», «От Хубсугула до Байкала» [Савенкова, 2001; Oyungerel, Savenkova, 2004]. ОХУ болон Монгол Улсын ТХГН-ийн хуулиуд харьцангуй төстэй байдаг нь хил залгаа нутгийн байгаль хамгааллын асуудлыг бүхэлд нь зохицуулах боломжийг олгодог. Үүнийг аль хэдийн батлагдаад үйл ажиллагаа явуулж буй Байгал нуурын ай савын гадна орших 3 улсын хамтарсан хил дамнасан Дагуурын дархан газраас харж болно. 1994 онд ОХУ-ын «Даурский» дархан цаазат газар (Забайкальскийн хязгаар), Монгол улсын «Монгол Дагуур» болон БНХАУ-ын «Далай нуур»-ын дархан газрууд хамтарсан хил дамнасан «Даурия» дархан газар цаазат  газрыг байгуулсан бол 2003 онд дэлхийн өв болох 12 кластер бүхий хил дамнасан «Увс нуурын хотгор»-ын дархан газрыг байгуулаад байна. Үүний 5 кластер нь Монгол Улсын “Увс нуур”-ын дархан газарт байгаа бол 7 кластер нь Тува улсын (ОХУ) “Увс нуурын хотгор”-ын дархан газарт байна [Kalikhman, 2012].

Эцэст нь тэмдэглэхэд Байгал нуурын ай савын ТХГН-ийн систем одоогийн байдлаар экосистемийг бүрэн төлөөлж чадахгүй, байрлалын хувьд харилцан адилгүй, зохисгүй байгаа учраас байгаль хамгаалах арга хэмжээний үр өгөөжийг дээшлүүлэхийн тулд хамгаалалттай газруудын тоо, талбайн хэмжээг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна.

Ашигласан хэвлэл

1. Калихман Т.П. Особо охраняемые природные территории в границах Байкальской природной территории // Изв.РАН. Сер. геогр. – 2007. – № 3 – С. 75-86.

2. Калихман Т.П. Территориальная охрана природы в Байкальском регионе. – Иркутск: Изд-во ИГ СО РАН, 2011. – 322 с.

3. Савенкова Т.П. Охраняемые природные территории бассейна озера Байкал. – Иркутск: Изд-во Института географии СО РАН, 2001. – 186 с.

4. Савенкова Т.П. Охраняемые природные территории бассейна озера Байкал. Атлас. – Иркутск: Оттиск, 2002. – 96 с.

5. Савенкова Т.П., Эрдэнэцэцэг Д. Развитие сети охраняемых природных территорий Монголии в пределах бассейна озера Байкал // География и природные ресурсы, 2000. – № 2. – С. 131-138.

6. Савенкова Т.П., Эрдэнэцэцэг Д. Особо охраняемые природные территории Байкальской природной территории // Газарзуйн асуудлууд, 2002. – № 2. – Хуудасны 45-53.

7. Kalikhman T.P. The Nature Conservation of Baikal Region: Special Natural Protected Areas System in Three Environmental Models. // Perspectives on Nature Conservation - Patterns, Pressures and Prospects (Edited by: John Tiefenbacher). – Rijeka (Croatia): InTech Open Access Publisher, 2012. – PP. 199-222.

8. Mongolian Environmental Laws. – Ulaanbaatar, 1996. – 152 p.

9. Mongolia's tentative list cultural and natural heritage. – UNESCO Beijing office, Ministry of enlightenment Mongolia, 1999. – 54 p.

10. Mongolia's Wild Heritage: Biological diversity, protected areas, and conservation in the land of Chingis Khaan. – Boulder: Avery press, 1996. – 42 p.

11. Оюунгэрэл Б. Тусгай хамгаалалттай газар нутаг. Масштаб 1 : 5 000 000 // Монгол улсын ундэсний атлас. II хэвлэл. – Улаанбаатар, 2009. – Хуудасны 156-157.

12. Special Protected Areas of Mongolia. – Ulaanbaatar, 2000. – 105 p.