042. Ландшафтын тогтвортой чанар
Ландшафтын тогтвортой байдал
Ландшафтын тогтвортой байдал гэдэг нь хүрээлэн буй орчны төрх байдлыг тодорхойлогч чухал үзүүлэлтүүдийн нэг бөгөөд байгалийн нөлөө, хүний үйл ажиллагаагаар бий болдог антропогенийн хүчин зүйлийн нөлөө доор явагдах өөрчлөлтүүдийг тодорхойлдог. Ландшафтын өөрчлөлтийн шинж чанар нь газарзүйн орчинд эзлэх байршил, тэдгээрийн шинж чанар, төрөл, антропогенийн /хүний хүчин зүйл/ нөлөөллийн түвшин зэргээр тодорхойлогдоно. Ландшафтын тогтвортой байдлын тодорхойлолтод экологийн өндөр хариуцлага бүхий нутаг дэвсгэр болох Байгаль нуурын ус хураах сав газар онцгой ач холбогдолтой.
Ландшафтын тогтортой байдал нь геосистемийн өөрийн бүтцийг хадгалан үлдэх чанар, орчны хувиран өөрчлөгдөж буй нөхцөлд явагдах үйл ажиллагааны шинж юм. Ландшафтын тогтортой байдлын үнэлгээ, газрын зураг зохиох ажлыг бид байгалийн болон антропогенийн хүчин зүйлийн нөлөөллийг нэгтгэх замаар хийсэн. Байгалийн хүчин зүйл гол төлөв цаг агаарын нөлөө (дулаан – чийг хангамжийн үзүүлэлт), литологийн ба геоморфологийн үндсэн шинж чанараар тодорхойлогдоно. Нөлөөллийн антропогений хүчин зүйл байгаль ашиглалттай холбоотой, энэ нь байгалийн ландшафтын бүс нутаг, түүний онцлог шинжтэй нягт холбоотой байдаг байгалийн суурь эх үүсвэр, газрыг орон зайн хувьд өргөн ашиглахад үндэслэсэн. Байгаль ашиглалтын суурь төрөл зүйлд судлагдаж буй нутаг дэвсгэрийн хөдөө аж ахуй хамрагдана. Үүнд гол төлөв тал хээрийн ландшафт, тайгын ландшафтын ойн аж ахуй, мөн түүнчлэн амралт чөлөөт цагт зориулсан газар нутаг ордог.
Тогтвортой байдлыг ландшафтын хувьд хоёр түвшинд авч үзнэ. Үүнд: бүс нутгийн – геом – ба топологи – фаз бүлгүүд орно. Энэ хэсгийн газрын зураглалыг хийхэд судлагдаж буй нутаг дэвсгэрийн ландшафтын газрын зурагт үндэслэн хийсэн бидний бүтээсэн газрын зургыг ашигласан.
Бүс нутгийн ландшафтын тогтвортой байдлыг ландшафтын байгаль- экологийн чадамж /природного экологического потенциала ландшафта (ЭПЛ)/, геомыг бид гол үзүүлэлтийн түвшин болох Н.Н. Ивановын гаргасан цаг агаарын биологийн үр ашгийн индекс үзүүлэлт /индекс биологической эффективности климата (ТК)/ болох үндсэн үзүүлэлтийн түвшингээр тодорхойлно. Энэ үзүүлэлтийн тодорхойлолт, харьцуулсан үнэлгээ нь тодорхойлогч хоёр гол хүчин зүйл болох дулаан ба чийгийн харьцаанд тулгуурлана. Энэ үзүүлэлтээс юуны өмнө ландшафтын биологийн бүтээмж, экологийн чадамж хамаардаг. Ингэхдээ тэдгээрийн хуваарилалтанд нөлөө үзүүлэх өргөрөгийн бүсэд хуваах нөлөө, өндөр туйлын нөлөө ажиглагдана. Дулаан солилцоо болон чийг солилцооны нэгдсэн, тасралтгүй явц нь орон зайн ялгаа, ландшафтын төрлийг тодорхойлоод зогсохгүй мөн тэдгээрийн тогтвортой байдлыг тодорхойлно. ТК ба ЭПЛ өндөр утга бүхий ландшафтууд хамгийн тогтвортой, харин эдгээр үзүүлэлт бага утга заах ландшафтууд тогтворгүй байна.
Судалж буй нутаг дэвсгэрийн ландшафтын бүтцэд 22 геомыг тогтоосон. Байгал нуурын ус хураах сав газарт голдуу уулархаг газар давамгайлдаг. Иймээс нутаг дэвсгэрийн хувьд ландшафтын өндөрлөг-туйлт ландшафтын ялгаа түгээмэл байх бөгөөд тэдгээрийн тогтортой байдлын түвшин хамаарна.
Бүс нутгийн түвшинд эдгээр үзүүлэлтийн заах утгын хэмжээгээр ландшафтыг экологийн таван бүлэг геомд ангилан хуваах ба энэ нь тогтвортой байдлын зохих утгыг агуулсан таван баллын хэмжээний хуваарьт шатлалаар ангилан хуваана. Эдгээр утгыг анхдагч балл, эсвэл суурь тогтвортой байдал гэж авч үздэг.
Геом нь фаз бүлгийг бүтэц - динамик үзүүлэлтээр адилтган нэгтгэнэ. Энэ ангилан хуваах нэгж геотопологи ажлыг нэгтгэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Геомын дотор төрөл бүрийн динамик ангилалтай фаз бүлгийн тогтвортой байдалд тохируулга засвар оруулсан. Эдгээр ангиллуудын хувьсах байдалд үндсэн, төсөөлөл эх, цуврал болон үүсмэл эх геосистемүүд, нэг эпифазад харъяалагдах геосистем орно. Байгалийн тогтвортой байдал, антропоген тогтвортой байдлаар хатуу тогтсон дотоод систем ба гадна холбоотой үндсэн ландшафтууд ялгарах ба тэдгээрийн олонхи нь урт удаан хугацаанд оршин байдаг онцогтой. Төсөөлөл эх ландшафтууд үндсэн ландшафтаас ялгаатай нь системийн бүрэлдэхүүн хэсгийн аль нэг гипертрофийн үр дүнд хувирч өөрчлөгдөнө. Цуврал фазууд ихэнхи тохиолдолд урт хугацааны биш байдаг, нэг нөгөөгөө хурдан сольдог эмх замбараагүй аяндаа хувьсан өөрчлөгдөх геосистемүүд юм. Эдгээр нь янз бүрийн байгалийн хүчин зүйлийн нөлөөнд үүсэн бүрэлдэж тогтдог байна. Геосистемийн хувьсан өөрчлөгдөх явцад тэдгээр нь илүү өөрчлөмтгий, илүү их задрах хандлагатай байдаг, үүний үр дүнд тэдгээрийг тогтворгүй ландшафтын ангилалд оруулж, хүний үйл ажиллагааны антропоген нөлөөнд тогтворгүй гэж тодорхойлно. Үүсмэл тогтцууд гэдэг геосистемийн хувьсамтгай байдлыг хэлэх ба ийм байдал хүний үзүүлэх нөлөөнөөс үүсдэг. Эдгээрийг тогтвортой байдлын янз бүрийн түвшинд тодорхойлно.
Анхдагч балл гэж авч үзэж байгаа тогтвортой байдлын хамгийн өндөр утга геомын тогтвортой байдлын суурь хэм хэмжээнд нийцэх ёстой. Анхдагч балл үзүүлэлтийг цаашид төсөөлөл эх, цуврал, үүсмэл фазын хувьд гэсэн гурван түвшин бууруулна. Төсөөлөл эх фазын хувьд тогтвортой байдал анхдагч баллын үзүүлэлтээр 1 балл буурч болно; цуврал фазын хувьд – 1-2 баллаар буурна. Үүсмэл фазын хувьд хэмжээнээс хазайх байдал сукцессии – тогтвортой байдлыг сэргээх эсвэл тогтворгүй болгож бууруулах төрлөөс хамаарч 1-2 балл өсөх эсвэл буурах болно.
Ландшафтын антропоген тогтвортой байдлыг үнэлэхийн тулд нутаг дэюсгэрийн ашиглалтанд хамаарах хүний үйл ажиллагааны антропоген нөлөөнд байгаль орчинд гарах зөрчилд дүн шинжилгээ хийнэ. Нутаг дэвсгэрт газар ашиглалтын давамгай шинж чанараар байгаль орчинд нөлөөлөх функциональ ачааллын дараах төрлийг ялган ангилсан. Үүнд: хөдөө аж ахуйн газар тариалан ба бэлчээрийн нутаг (голдуу тал хээр ба ойт хээрийн ландшафт), ойн аж ахуй (тайгын ландшафт) мөн амралт зугаалгын газар орно.
Хөдөө аж ахуйн газар тариалангийн газрын тогтвортой байдал ихэвчлэн хөрснийпестицидийгурсгах, дефляци, хөрсний бохирдол, байгалийн өөрөө цэвэрлэгдэх хөрсний чадамжаар тодорхойлно. Байгаль-малын тэжээлийн газрын тогтвортой байдлыг бэлчээр, хадлан тариалангийн ургамлын нэгдлийн хувьд тодорхойлж, хадлан, бэлчээрийн доройтлын түвшин, газрын элэгдэл эвдрэл, дефляци, ургамал, хөрсний нөхөн сэргээгдэх түвшинд үнэлнэ.
Ойн төлөв байдалд хамгийн их нөлөө үзүүлэх зүйл нь модыг нилэнхүйд нь огтлох аргаар үйлдвэрийн мод бэлтгэх явдал юм. Ойн ландшафтын тогтвортой байдлыг мод огтлох байдлаас үүссэн ойн зөрчлийн түвшинд тодорхойлно, мөн ойд гарсан галт түймэр, нөхөн сэргээх ажил, хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглах байдлаар тодорхойлно. Ойг нөхөн сэргээх ажилд хувьсан өөрчлөгдөж буй агаарын температурын нөхцөл, хөрсний ус болон физик шинж чанар, идэвхижиж буй элэгдэл, цэвдгийн үйл явцууд, мод огтлох ба шаталттай хэсэгт намаг үүсэх зэрэг нөлөөлөл ордог. Тогтвортой байдлын чухал шалгуур үзүүлэлт – ойн бонитет – хөрсний чийгшилт ба нөөц баялаг (трофности)-р тодорхойлогдох өсөлтийн экологийн нөхцөл ба бүтээмжийн үзүүлэлт юм. Хүрээлэн буй орчны хүчин зүйл, эмх замбараагүй болон хүний үйл ажиллагаатай холбоотой хүчин зүйлс ойн байгалийн аргаар өөрөө нөхөн сэргээгдэх явцад саад учруулж, тэдгээрийн сукцесси үндсэн байдалдаа эргэн орохгүй болоход хүргэдэг. Ийм ландшафтуудыг илүү тогтворгүй ангилалд оруулна.
Нөхөн сэргээгдэх тогтвортой байдлыг олон нийтийн амралт, аялал жуулчлал, тойрон аялалын үйл ажиллагааны хувьд үнэлнэ. Тогтвортой байдлын шалгуур үзүүлэлт болгож ландшафтын нөхөн сэргээгдэх ачааллын түвшний үзүүлэлтийг авсан, энэ нь нөхөн сэргээгдэх нөлөөлөл, идэвхижилт, ландшафтын мэдрэмтгий байдал, нөхөн сэргээгдэх чадамжийн төрлөөс хамаарна, энэ бүгд нөхөн сэргээгдэх чадамжийг тодорхойлно. Ландшафтын тогтвортой байдал үндсэн шалгуур үзүүлэлт болдог, үүний үндсэн дээр нөхөн сэргээх ачааллын хэм хэмжээг хэрэгжүүлнэ.
Зохиосон газрын зурагт ландшафтын тогтвортой байдлын нутаг дэвсгэрийн төрөл зүйлийг тусгасан, үүний шинж чанарын тодорхойлолтыг хүснэгтэнд тусгав.
Хамгийн доод ба тогтвортой байдал бага I-II баллын үзүүлэлтэд сав нутгийн зүүн-хойд болон баруун өмнөдхэсэгт байх өндөруулсын ой модгүй нүцгэн ландшафтын төрөлялгарна. Зүүн хойд хэсэг нь–нүцгэн, эдгээрт Байгал нуур, Дээд Ангар, Баргузин, Байгаль нуурын хойт хэсэг, Дээд Ангар мөрний эрэгтболон Баргузины хотгор, Икатын атираат ландшафт орно. Хөвсгөлийн болон Байгалнуурынбүс нутагтЗүүнСаяныуулсынсистеморно.Баруун урд талднь тогтвор багатай өндөр уулын нуга,альпийн төрлийн ландшафт болон Хангай, Хэнтийн уулт өндөрлөгийн ландшафт орно.
Эдгээр ландшафтын экологийн чадамж маш доогуур, ТК 8 багагүй. Геомын бүтцэд цуврал фаз давамгай байна. Эдгээрийг хүндцаг уурын нөхцөл, уулархаг газар нутгийн хотгор гүдгэрээр хуваагдсан байдал, гадаад хүчний үйл явц идэвхитэй явагдсан, удаан дутмаг ба илүүдэл чийгшилтээр тодорхойлно. Тогтвортой байдлын эдгээр утгыг илүүдэл дулаанялгаруулалттай, чийгшилт бага тал хээр,хөндийд тодорхойлж, криоморфизм, намагжилт, усны элэгдэл,дефляци, хөрсний бохирдолтой газарт чийгшилт дутмаг байна.
Байгаль нуурын сав газарт ерөнхийдөө дунд зэргийн тогтворжилттой ландшафт ба тогтвортой ландшафт (III-IV балл) байх бөгөөд тухайн нутаг дэвсгэрийн дунд хэсэгт голдуу тархсан байна. Эдгээрийг дундаж болон экологийн харьцангуй өндөр чадамжтай, цаг агаарын биологийн үр ашгийн индекс 8-16 гэж тодорхойлно. Энд харьцангуй тогтвортой ландшафтын бүтэцтэй төсөөлөл эх геосистем давамгайлж байна.
Тогтвортой байдлын III баллд уулын тайга, уулс хоорондын хотгор, хөндий Сэлэнгэ-Витимск голуудын хооронд тааралдах хотойсон хэлбэлзлийн шинжтэй тогтоц,Хангайн өргөгдөлийн хэсгээс хойд зүгт орших нутгийнгазрын ландшафтууд орно.
III баллын тогтвортой байдалд мөн уулархаг, харьцангуй хуурай, хурайшсан тал хээр нутаг орно. Эдгээр нь Баргузины сав газар, Байгалийн чанад дахьхэлбэрийн хөндий, Хангайн уулсаас хойд зүгт, Хэнтийннурууны орчин тойрны нутагт тархана.
Тогтвортой байдлын IV баллтай геомын бүлэгт уулын тайгын ландшафт, хязгаарлагдмал, дээд хэмжээнд хөгжсөн, тайга ландшафт бүхий уулс хоорондын хязгаарлагдмал хөгжилтэй хөндий, төрөл бүрийн өвс ургамалтай нам газар, уулын хуурай тал хээрийн нутаг орно. Энэ бүлгийнбайгалийн үзэсгэлэнтгазар нь ихэвчлэнСэлэнгэ, ЗүүнСаян, Приморийн уулын хяр, Сэлэнгэ-Витимскийн уулын дэвсэг, Олекминск, Становик,Хэнтий-Чикойскийн уулт өндөрлөгт тохиолдоно. Тогтвортой байдлын IV баллын уулын хээрт голдуу Сэлэнгэ, Орхон голын хөндий ордог.
Хамгийн их тогтортой (V балл) газарт тухайн бүс нутгийн хувьд хамгийн өндөр экологийн чадамжтай газрын ландшафт хамаарна/ ТК16-20/. Байгаль нуурын ай савын ОХУ-ын хэсэгт уулын ой модгүй энгэр болон уулс хоорондын хотгор хамгийн их оновчтойхөгжсөн, мөн түүнчлэн Дээд Ангар мөрний эрэг, Баргузины хотгор, Сэлэнгэ мөрний хөндий, Байгалийн чанад дахь хэв шинжийн хөндийд тархана.Харин Монгол улсын нутагт эдгээрийг уулын тайгын ландшафт болон дундаж өндөр уулс, талархаг нам газраар тархана. Тухайлбал, Сэлэнгэ, Орхон голын сав газрын төв хэсэгт болон Хангайн уулсын хойт хэсэг энэ ангилалд хамрагдана.
Энэ нутагт явуулсангазрынтогтвортой байдлын антропоген нөлөөг үнэлэх үндэс болохын зэрэгцээ Байгаль нуурын сав газарт байгаль ашиглалтын экологийн зөвшөөрөгдсөн үндэслэлийг тогтооход ашиглагдана.
Ашигласан хэвлэл
Ландшафты юга Восточной Сибири (карта, м-б 1:1500000) / В.C. Михеев, В.А. Ряшин. – М.: ГУГК. - 1977. – 4 л.
Ландшафты (карта, м-б 1:3000000) / Национальный атлас. Монгольская Народная Республика. – Улан-Батор – Москва, 1990. – С. 83-85.
Михеев В.С. Ландшафтный синтез географических знаний. - Новосибирск: Наука, 2001. - 216 с.
Охрана ландшафтов. Толковый словарь. – М.: Прогресс, 1982. – 272 с.
Сочава В.Б. Введение в учение о геосистемах. – Новосибирск: Наука, 1978. – 320 с.
Экологический потенциал ландшафтов (карта, м-б 1:15000000) / Национальный атлас России. Том 2. Природа и экология. - М.: ПКО «Картография», 2007. – С. 417.
Эколого-географическая карта (м-б 1:15000000) / Национальный атлас России. Том 2. Природа и экология. - М.: ПКО «Картография», 2007. – С. 454-456.
