046. Усны нөөц ба усны хэрэглээ
Усны нөөц ба түүний хэрэглээ
Байгаль нуурын сав газарт 10.4 мянга орчим гол, горхи бий. Сав газрын зүүн өмнөд ба зүүн хойт хэсэгт усан сүлжээ элбэгтэй, бусад хэсэгт харьцангуй бага учраас Байгаль нуурын сав газар усан сүлжээний тэгш бус хэмтэй. Томоохон цутгал гол бол Сэлэнгэ мөрөн, түүний баруун гар талаас цутгах Цөх, Хялга, Үүд гол ба Баргажин, Дээд Ангар зэрэг гол болно. Усны нөөцийн 53 % Буриад, 27% Монгол улс, 16% Байгалын чанад, 4% Эрхүү мужийн тус тус нутаг дэвсгэрт бүрдэнэ. Байгаль нуурын жилийн дундаж цутгал урсац Ангар мөрнөөр гарахдаа 60 км3 болно.
Голууд ихэнхдээ 1200-1400 м өндрөөс эх аван урсана. Иймээс голууд эхэндээ, түүнчлэн ихэнх нь нийт уртын дагуудаа уулын голын шинжийг агуулна. Эдгээр голын хөндий гүнзгий хавцалтай, чулуурхаг голдрилтой. Иймд голын хөндийн дийлэнх хэсэгт татам үл ажиглагдана. Зөвхөн томоохон гол дунд ба адагтаа талын голын шинжтэй болно [Гидроклиматические …, 2013].
Байгаль нуурын хамгийн том цутгал Сэлэнгэ мөрөн, Баргажин гол, нуурын баруунаа орших уулсын хажуугаас усжих Сарма, Бүгүлдейк, Ангар зэрэг нь хамгийн эртний голын системийг бүрдүүлнэ. Нуурын хойт ба зүүн өмнөөс усжих Утулик, Тыя, Дээд Ангар, Турк болон бусад голын сав харьцангуй залуу систем юм.
Гол мөрний услагийн зураглалд бүтцийн гидрографын аргыг хэрэглэв. Сав газрын усан сүлжээг бүхэлд нь хамруулан түүний бүтэц ба дундаж услагтай уялдуулан урсацын тооцоог дурын цэг бүрд хийв [Амосова, Ильичева, Корытный, 2012]. Топозургаар усан сүлжээг тодорхойлж, голын бэлчир бүрд бүтцийн үзүүлэлтүүдийг тогтоов. Усны өнгөрөлтийг (Q, м3/с) тухайн цэг дэх бүтцийн хэмжээсийн үзүүлэлтэд харьцуулан бүтцийн модулийг тодорхойлов. Ус судлалын 105 харуулын олон жилийн дундаж урсацын мэдээг энд ашиглав [Ресурсы …, 1972; Гидрологический …, 1977].
Голын услагийн тархацыг тэдгээрийн уртын дагууд эпюрээр зураглан үзүүлэв. Голын дагууд бэлчир бүрд голын услагаас хамааран эпюрийн өргөн өөрчлөгдөнө. Усны өнгөрөлтийн хэлбэлзлийн агууриг их байгаатай уялдуулан (> 500 м3/с, 50–500 м3/с ба 5–50 м3/с) гурван зайцаар эпюрийг байгуулав. Олон жилийн дундаж өнгөрөлт 5 м3/с-ээс бага голыг зураглалд оруулахад хүндрэлтэй учраас өнгөрөлтийн уг хязгаараас дээших голыг зураглалд хамруулав [Корытный, 2001].
Засаг захиргааны хилээр хязгаарлан орон нутгийн болон нийт урсацыг тогтоов. Орон нутгийн урсацаар хангах усан хангамжийн хэмжээг 5 зайцаар илэрхийлэв. Байгаль нуурын хотгорын хойт ба өмнөд уулсаас усжих голын савд усан хангамжийн хамгийн их нөөцтэй байна. Монгол орны нутаг дахь Сэлэнгэ мөрний сав газрын хэсэгт засаг захиргааны нэгжийн хүрээнд бүрдэх орон нутгийн урсацаар хангах усан хангамжийн нөхцөл тун ядмаг (0.05-аас бага, 0.05-0.15 км3/жил) байна.
Ус ашиглалтын зориулалтаас хамааруулан тойргийн голч ус ашиглалтын хэмжээтэй шууд хамааралтай байхаар, түүний хэмжээг тойргоор, процентоор дүрслэн үзүүлэв. Байгаль нуурын сав газарт 2011 онд 502050 мян.м3 усыг ашиглаж, үүнээс 56440 мян.м3 усыг унд ахуйн, 389170 мян. м3 усыг үйлдвэрлэлийн, 56440 мян.м3 усыг ХАА-н зориулалтаар ашиглаж байна. Усны дийлэнхийг Сэлэнгэ мөрнөөс авч ашиглаж байна. Улаан-Үүд, Северобайкальск зэрэг хотууд хамгийн их ус ашиглагчид болно.
Ашигласан ном хэвлэл
Амосова И.Ю., Ильичева Е.А., Корытный Л.М. Структурно-гидрографические закономерности строения речной сети Байкальской природной территории // www.channel2012.ru - Томск, 2012.
Гидрологический режим рек бассейна р. Селенги и методы его расчета / Под ред. В.А. Семенова и Б. Мягмаржава.- Л.: Гидрометеоиздат, 1977. – 237 с.
Гидроклиматические исследования Байкальской природной территории / Под. ред.Л.М. Корытного. - Новосибирск: Академическое изд-во «ГЕО», 2013. - 186 с.
