051. Газрын нөөц, түүний ашиглалт
Газрын нөөц, түүний ашиглалт
Газрын нөөц гэдэг орон зайн гол үндэс, аж үйлдвэрийн олон салбарт шаардлагатай байдаг эрдэс түүхий эдийн олон төрөл зүйлийг хадгалдаг, хөдөө аж ахуй, ойн аж ахуйн үйлдвэрлэлийн үндсэн хэрэгсэл мөн. Эдгээр салбарт газрын нөөц хөрсний үржил шимийн адил хөдөө аж ахуйн таримал ургамал, модны суулгацыг ургуулах чухал хэрэгсэл болдог. Газар ашиглалтын бусад хэлбэрийн хувьд (зам, барилга, батлан хамгаалах объект, усан сангийн объект ба бусад) газрын нөөцийн гүйцэтгэх үүргийг гол төлөв тусгай зориулалтын объектыг байршуулах орон зайн үйл ажиллагааны үндэс болгох, газар ашиглалтын тухайн хэлбэрт тохирсон байдлаар авч үзнэ.
Хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хууль тогтоомжийн дагуу мөн бүрэлдэн тогтсон практик хэрэглээнд газрын улсын хяналтыг ОХУ-д газар ба хөрс шороо гэсэн ангилалаар өмчийн хэлбэр, газар эзэмших эрхийн төрөл, мөн түүнчлэн хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл ба бусад эрэлтийг ханган хэрэгжүүлэх газрын улсын бүртгэлд оруулж хийдэг.
Хөдөө аж ахуйн зориулалттай газрын бүтцэд орсон нэг хүнд оногдох газрын талбай (га) хэмжээ нь тодорхой нутаг дэвсгэрт амьдарч байгаа хүн амын хангамжийг тодорхойлох тухайн газар нутгийн хүнсний нөөцийг бүрдүүлэх чадамжтай эх үүсвэр болдог газрын чухал хэсгээр тодорхойлогдох хэмжээ байна. Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглах газрын дундаж талбайн нэг хүнд оногдох хэсэг (Оросын нутаг дэвсгэрт, Тыва улсын Тере-Хольский дүүргээс бусад газарт) – 3,7 га байх бөгөөд Эрхүү мужийн Слюдянск дүүрэгт 0,06 га эхлэн Буриадын Бүгд Найрамдах Улсын Еравнинск дүүрэгт 22,9 га хүртэл хэмжээнд хэлбэлзэж байна. Монгол улсын нутаг дэвсгэрт хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглах газрын талбайн үзүүлэлт аймагт амьдардаг хүн амын нэг хүнд оногдох хэмжээ сав газрын Оросын нутагт нэг хүнд оногдох газрын хэмжээнээс дунджаар харьцангуй их – 50 га газар байна.
1990-2010 онд сав газрын Оросын нутаг дэвсгэрт хөдөө аж ахунй зориулалтаар ашиглах газрын талбай үүсэн бий болсон хот суурин газруудад мэдэгдэхүйц багассан болохыг тэмдэглэжээ, энэ нь хөдөө аж ахуйн эргэлтээс гарсантай шууд холбоотой юм. Ийм шимт газрын талбай багассан үндсэн учир шалтгаан нь хөдөө аж ахуйн салбарын олон аж ахуйн нэгж, байгууллагууд үйл ажиллагаагаа зогсоон, тариачин (фермерын) аж ахуй зогсонги байдалд орсон нь чөлөөлсөн газрыг ихэнхи тохиолдолд газар дахин хуваарилалтанд оруулсан явдал юм. Өөр нэг шалтгаан нь – газрын түрээсийн хугацаа (эсвэл түр хугацаагаар ашиглах хугацаа) дууссантай холбоотой ба хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчийн зүгээс энэ хугацааг сэргээхгүй үлдээсэн явдал юм. Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглах газрын талбай багасахад үнэтэй үршил шимтэй газрыг салхины элэгдэлд орох, усанд автах байдлаас хамгаалахад авдаг арга хэмжээ эрс цөөрсөнтэй холбоотой өргөн тархах болсон явц сөрөг нөлөө үзүүлсэн. Үүний үр дагаварт намагжих, хэт чийгшилт өгөх зэрэг сөрөг байдал үүсдэг. Үр шимтэй газар бодитоор хомсдох болсон учир шалтгааныг илүү өргөн далайцтай авч үзэх хэрэгтэй гэдгийг тэмдэглэх шаардлагатай. Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглах газрын нөөцөд өмнө шилжүүлсэн газрын ангилалд орсон газар нутагт бут сөөг ургаж, жижиг ойгоор хучигдсан нь өөрийн хөдөө аж ахуйн үнэ цэнийг гээж байна.
Газрын нөөц гэдэг орон зайн гол үндэс, аж үйлдвэрийн олон салбарт шаардлагатай байдаг эрдэс түүхий эдийн олон төрөл зүйлийг хадгалдаг, хөдөө аж ахуй, ойн аж ахуйн үйлдвэрлэлийн үндсэн хэрэгсэл мөн. Эдгээр салбарт газрын нөөц хөрсний үржил шимийн адил хөдөө аж ахуйн таримал ургамал, модны суулгацыг ургуулах чухал хэрэгсэл болдог. Газар ашиглалтын бусад хэлбэрийн хувьд (зам, барилга, батлан хамгаалах объект, усан сангийн объект ба бусад) газрын нөөцийн гүйцэтгэх үүргийг гол төлөв тусгай зориулалтын объектыг байршуулах орон зайн үйл ажиллагааны үндэс болгох, газар ашиглалтын тухайн хэлбэрт тохирсон байдлаар авч үзнэ.
Хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хууль тогтоомжийн дагуу мөн бүрэлдэн тогтсон практик хэрэглээнд газрын улсын хяналтыг ОХУ-д газар ба хөрс шороо гэсэн ангилалаар өмчийн хэлбэр, газар эзэмших эрхийн төрөл, мөн түүнчлэн хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл ба бусад эрэлтийг ханган хэрэгжүүлэх газрын улсын бүртгэлд оруулж хийдэг.
Хөдөө аж ахуйн зориулалттай газрын бүтцэд орсон нэг хүнд оногдох газрын талбай (га) хэмжээ нь тодорхой нутаг дэвсгэрт амьдарч байгаа хүн амын хангамжийг тодорхойлох тухайн газар нутгийн хүнсний нөөцийг бүрдүүлэх чадамжтай эх үүсвэр болдог газрын чухал хэсгээр тодорхойлогдох хэмжээ байна. Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглах газрын дундаж талбайн нэг хүнд оногдох хэсэг (Оросын нутаг дэвсгэрт, Тыва улсын Тере-Хольский дүүргээс бусад газарт) – 3,7 га байх бөгөөд Эрхүү мужийн Слюдянск дүүрэгт 0,06 га эхлэн Буриадын Бүгд Найрамдах Улсын Еравнинск дүүрэгт 22,9 га хүртэл хэмжээнд хэлбэлзэж байна. Монгол улсын нутаг дэвсгэрт хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглах газрын талбайн үзүүлэлт аймагт амьдардаг хүн амын нэг хүнд оногдох хэмжээ сав газрын Оросын нутагт нэг хүнд оногдох газрын хэмжээнээс дунджаар харьцангуй их – 50 га газар байна.
1990-2010 онд сав газрын Оросын нутаг дэвсгэрт хөдөө аж ахунй зориулалтаар ашиглах газрын талбай үүсэн бий болсон хот суурин газруудад мэдэгдэхүйц багассан болохыг тэмдэглэжээ, энэ нь хөдөө аж ахуйн эргэлтээс гарсантай шууд холбоотой юм. Ийм шимт газрын талбай багассан үндсэн учир шалтгаан нь хөдөө аж ахуйн салбарын олон аж ахуйн нэгж, байгууллагууд үйл ажиллагаагаа зогсоон, тариачин (фермерын) аж ахуй зогсонги байдалд орсон нь чөлөөлсөн газрыг ихэнхи тохиолдолд газар дахин хуваарилалтанд оруулсан явдал юм. Өөр нэг шалтгаан нь – газрын түрээсийн хугацаа (эсвэл түр хугацаагаар ашиглах хугацаа) дууссантай холбоотой ба хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчийн зүгээс энэ хугацааг сэргээхгүй үлдээсэн явдал юм. Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглах газрын талбай багасахад үнэтэй үршил шимтэй газрыг салхины элэгдэлд орох, усанд автах байдлаас хамгаалахад авдаг арга хэмжээ эрс цөөрсөнтэй холбоотой өргөн тархах болсон явц сөрөг нөлөө үзүүлсэн. Үүний үр дагаварт намагжих, хэт чийгшилт өгөх зэрэг сөрөг байдал үүсдэг. Үр шимтэй газар бодитоор хомсдох болсон учир шалтгааныг илүү өргөн далайцтай авч үзэх хэрэгтэй гэдгийг тэмдэглэх шаардлагатай. Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглах газрын нөөцөд өмнө шилжүүлсэн газрын ангилалд орсон газар нутагт бут сөөг ургаж, жижиг ойгоор хучигдсан нь өөрийн хөдөө аж ахуйн үнэ цэнийг гээж байна.
