Atlas

Томруулж харах

Хур тунадас

Тухайн нутаг дэвсгэрт хур тунадас үүсэх, тархах нь нутаг орны уулархаг байдлаас ихээхэн хамаарна. Гадаргын өндөршил, ялангуяа уул нурууд, тэдгээрийн өндөрлөг газар ялангуяа уул нуруу, түүний байршил нь чийг зөөгч агаарын урсгалд нөлөөлсний улмаас хур тунадас жигд бус хуваарилагддаг байна. Нэг өндөрт орших уул нуруудад ч янз бүрийн хэмжээтэй тунадас унах явдал ажиглагддаг. Байгаль нуурыг баруун хойд ба баруун талаар нь хүрээлэх уул нуруудад хур тунадасны дийлэнх нь буюу 1400 мм хүртэл унах ба харин уул нуруудын салхи ихтэй хажууд болон уулсын дотоодод - 400-700 мм унана. Байгаль нуурын баруун эрэг дэх талархаг хэсэгт болон түүний арлуудад  200-250 мм, уулс хоорондын хотгор болон Үд, Сэлэнгэ мөрний хөндийд 300 мм хүртэл тунадас унадаг.

Жилд унах тунадасны хэмжээ Хэнтийд 1000 м–ээс дээш өндөртэй, Хөвсгөл орчимд  1500 м-ээс дээш өндөртэй, Хангайд  2000 м-ээс дээш өндөртэй уулсад  250-300 мм, түүнээс дээш байна. Хур тунадасны ихэнх нь буюу 60-70 % нь дулааны улиралд орно.

Томруулж харах

Цасан бүрхүүл

Цасан бүрхүүлийн зургийг  үйлдэхэд газарзүйн бусад хам бүрдлийн нэгэн адил орон зай-цаг хугацааны зүй тогтолд тулгуурласан болно. Цасан бүрхүүлийн тархалтыг зураглахдаа цаг уурын өртөө, харуулуудын ажиглалтын олон жилийн мэдээ материалыг ашигласан. Цасан бүрхүүл нь  ландшафтын бүий л хэлбэрийг бүрхдэг боловч  энэ талаар цаг уурын ажиглалтын мэдээ байдаггүй. Ийм учраас цасан бүрхүүлийн зураг зохиоход анхдагч бэрхшээл бол түүний орон зай-цаг хугацааны өөрчлөлтийг харуулах явдал байсан. Иймд бодит байдлыг  илүү тусгасан нэмэлт мэдээ материал бүрдүүлэх шаардлагатай болсон. Энэ арга нь  газарзүйн үйл явц, сататистик зүй тогтлын ижил төстэй зарчимд хэрэгждэг.Түүнчлэн бусад хэд хэдэн гол асуудлыг шийдвэрлэх шаардлага гарсан. Нэгдэх нь орчин үеийн уур амьсгалын дулаарал юм. Бидэнд дулаарал хүртэлх буюу 1968 он хүртэлх  цасан бүрхүүлийн бүрэн мэдээ  байсан [... Лавлагаа ... 1968)]. Мөн 20-р зууны сүүлч хүртэлх  үеийн цасан бүрхүүлийн зургууд зарим бүтээлүүдэд хэвлэгдсэн байсан[Атлас Иркутской обл.,1962; Предбайкалье и Забайкалье, 1965 г.; Атлас Забайкалья, 1967].  Үүний зэрэгцээ  Байгал-Монгол Улсын бүс нутгийн хэмжээнд явагдсан хээрийн судалгаа болон зарим танил судлаачдын  1951-2010, 1976-2010 онуудын уур амьсгалын мэдээ материалтай танилцах боломж олдсон билээ. Энэ бүгдээс Монгол болон Байгалийн чанадах нутгуудын орчин үеийн цасан бүрхүүлийн өөрчлөлтийн хандлагыг тогтоох оролдлого хийсэн.

Байгаль нуурын сав нутгийн цасан бүрхүүл жигд бус юм. Түүний зузаан нь зүүн-хойноос буюу Лена-Ангарын тэгш өндөрлөгөөс (50-80 см) Байгалийн чанадах болон Монгол улсын өргөн уудам талархаг гадарга хүртэл 5-10 см болтлоо буурдаг. Энэ нь зүүн-хойд зүгийн агаарын хүчтэй урсгал номхон далайн зөөлөн урсгалын харилцан үйлчлэл, мөн өндрөөс унах тунадасны хэмжээ, эдгээрийн дотор хатуу тунадасны эзлэх хувь ихэсч байгаатай холбоотой юм. Ийм ч учраас талархаг гадарга, хөндийд цасан бүрхүүлийн зузаан бага, харин Байгаль нуурын өмнөх болон Становын уулсад цасны зузаан 60-100 см хүртэл нэмэгддэг байна.  Их хэмжээний цасан бүрхүүл Байгаль нуурын сав нутагт нийтлэг тогтох боловч цасан шуурганаас болж хотгор газар болон уулсын салхин талын хажууд тогтох цасны зузаан жигд бус байдаг. Эдгээр хүчин зүйлүүд нь бодит байдалд цасан бүрхүүлийн орон зай-цаг хугацааны байдлыг тодорхойлоход хүндрэл учруулдаг. Байгаль нуурын эрэг дагуу 70 орчим цаг уурын өртөө 460-500 м хэмжээнд байрладаг бол  уулс нуруудын хажууд 5-аас ихгүй өртөө байрлана. Өгөгдсөн хүчин зүйл нь цасан бүрхүүлийн зузааны хэмжилтийн хамаарлыг хүйтэн үеийн хур тунадас, тухайн нутгийн үнэмлэхүй өндөр зэрэг харьцангуй судлагдсан хүчин зүйлүүдийн тусламжтай тодорхойлсон. Үүнд  Байгаль-Монголын бүс нутгийн 900 орчим цаг уурын өртөөний цасан бүрхүүлийн зузааны мэдээнд дүн шинжилгээ хийсэн. Үүний зэрэгцээ  цасан бүрхүүлийн орон зай-цаг хугацааны дүн шинжилгээ хийх газарзүй-функцийн аргыг боловсруулсан. Янз бүрийн ташлан бүхий хажуугийн цасны зузааныг тогтооход гол анхаарлаа хандуулсан юм. Цасны зузаан  1500 м өндөртэй салхин талын хажууд 70 см хүртэл нэмэгдэх бол 2000 м өндөртэй хажууд 125 см болно. Тагийн бүсийн 2000 м өндөртэй салхины доод хажууд цасны зузаан 7-12 см хүртэл багасна. Талархаг гадаргад түүний зузаан дунджаар 30-40 см-ийн хооронд хэлбэлзэнэ. Монголын тэгм өндөрлөгт 2-3-р сард цасны зузаан хэдхэн см хүрнэ. Цас ихтэй зарим жил цасны зузаан 23-35 см-т  хүрч зуд болдог. Тухайлбал, 2010 оны зуднаар монголын 40 сая толгой мал 28 сая болтлоо хорогдсон байна.

Орчин үеийн бүх мэдээ материалууд өнгөрсөн зууны үеийн уур амьсгалын лавлахуудад хэвлэгдсэн бөгөөд түүний дараа дэлхий нийтийг хамарсан уур амьсгалын дулаарал  эхэлсэн юм. Ийм учраас цасан бүрхүүлийн зургийг 1968 он хүртэл хэмжсэн цасны зузааны олон жилийн мэдээнд тулгуурлан зохиосон. Дараа нь өмнөх зууны үеийн цасан бүрхүүлийн мэдээг  орчин үеийн дулаарлын   үетэй (1976-2010) харьцуулсан болно. Энэ аргын тусламжтай сүүлийн 10 жилийн хугацаанд цасан бүрхүүлд гарсан өөрчлөлтийг үнэлэх боломжтой болсон юм.

1975 оноос 2010 онд Монгол орны өмнөд хэсгийн гандуу бүс нутагт агаарын дундаж температур 2⁰С-аар, Байгалийн чанадах нутагт 1⁰С-аар тус тус нэмэгджээ. Гэхдээ Байгалийн чанадах нутгийн хойд хэсэгт 10⁰С-аас дээших температурын нийлбэр  600⁰С,  гандуу цөлөрхөг нутагт  нийтдээ -200⁰ С байна.   Харин  уулын  тайгын ландшафтад унах   хур тунадас ны хэмжээ бараг  хэвээрээ,   гандуу нутагт  багассан  байна.

Уулын тайгын ландшафтад  тогтох цасан  бүрхүүлийн хэмжээ багасч  үүний дүнд   цасны нурангийн  аюул  мөн тэр хэмжээгээр багассан байна.  Үүний зэрэгцээ  Монголын “зуд “ Дагуурт  идэвхжиж  малын  тоо  толгой хорогдох болсон. Ийм маягаар 1968 он хүртэлх мэдээнд тулгуурлан зохиосон цасан бүрхүүлийн зургийг  анхдагч суурь материал  гэж үзэж болох талтай.

Цасан бүрхүүлийн зузаан бүрэлдэн тогтоход бүс нутгийн онцлог голло нөлөөтэйг  тэмдэглэх нь зүйтэй. Юуны өмнө энэ нь уулын хажуугийн гадаргаас агаарын чийглэг масс ирэхтэй холбоотой.

Байгаль  нуурын  сав нутгийн  оросын  хэсэг  их чийглэг ,  ялангуяа өвлийн улиралд цас их унана.  Харин  Монгол   орны хамгийн  чийглэг  нутаг  бол  Хэнтий,  Хөвсгөл орчмын уулс  юм.  Монгол  орны бүх нутагт  дулааны улиралд орох хур тунадас давамгайлж жилийн нийт тунадасны 60-70%-ийг бүрдүүлнэ . Уулын салхин талын  болон  салхины  доод  хажууд  цас  хуримтлагдах газарзүйн ялгааг  гаргах боломжтой.  Агаарын масс гол, нуурын усны  гадарга  дээгүүр өнгөрөхдөө  өөртөө  хангалттай усыг   шингээж  замд  таарах уулын хажууд  унах цасны хэмжээг нэмэгдүүлдэг.  Ийм байдал  Выдрено, Снежная, Танхой, Воронцовк болон бусад цаг уурын өртөөний ойролцоо ажиглагддаг. Уулын салхин талын болон салхины доод хажуугийн нөлөө  уулс дотоодын хотгорын инверс болон агаарын массын хэвийн бус хөдлөлзүйгээс шалтгаална. Цасны зузааныг орон зай-цаг хугацааны шатлалаар тооцож гаргасан.  Үүнд: баруун хойд хажууд 1000 ба 1500 метрийн түвшинд цасны зузаан 58-90, зүүн-өмнөд хажууд 56-86 см байна.

Ашигласан хэвлэл

Атлас Иркутской области. – М. – Иркутск: Главное управл. геодезии и картографии, 1968. – 182 с.

Атлас Забайкалья. – М. – Иркутск: Главное управление геодезии и картографии, 1967. – 176 с.

Атлас Предбайкалье и Забайкалья. – М. – Изд-во «Наука»,1965. – 485 с.

Атлас: Экономический потенциал Республики Тыва. – Кызыл: ТувИКОПР СО РАН, 2005. – 60 с.

Справочники по климату. – Л. – Гидрометеоиздат, 1968, Вып.21-23.

Томруулж харах

Уур амьсгалын тааламжгүй байдал

Уур амьсгалын нөхцөл хүний гадаад байдал болон дотоод физиологийн үйл явцад олон талын нөлөө үзүүлнэ. Дулааны тэнцвэртэй байдал хүний бие организмд тааламжтай нөхцлийг бүрдүүлдэг бол хэт дулаан, эсвэл хэт хүйтэн орчинд хүний физиологийн систем түгшүүртэй байх нь мэдээж. Гадаад орчны голлох үзүүлэлтүүдийн эрчимжилт, үйлчлэх хугацаанаас шалтгаалж хүний амьдрах физиологийн таатай нөхцлийг хангахад шаардагдах зардлын хэмжээ харилцан адилгүй байна.

Байгаль нуурын сав нутаг дахь уур амьсгалын тааламжгүй байдлыг үнэлэхдээ хүн амын оршин амьдрах уур амьсгалын нөхцлийн орон зайн ялгааг бий болгодог дараах зургаан гол үзүүлэлтийг ашиглав. Үүнд:

1.) 8°С –аас дээш хэвийн тэнцүү ашигт температуртай өдрийн тоо нь улирлын дагуу хувцасласан хүмүүст дулаан үеийн аятай байдлын үзүүлэлт болж өгнө. 2.) Агаарын хоногийн дундаж температур -25°С-аас доош байх өдрийн тоо болон 3.) Агаарын хоногийн дундаж температур -32°С-аас доош байх өдрийн тоо нь хүйтний эрчийг тодорхойлох бөгөөд хүн осгож даарах, гадаа орчинд амрах, ажиллах боломжгүй болох, машин техникийн эвдрэл гэмтэл үүсэх гэх мэт таагүй нөхцлийг илэрхийлнэ. 4.)10°С-аас дээш хоногийн дундаж температурын нийлбэр 5.) Хүйтрэлгүй үеийн үргэлжлэх дундаж хугацаа нь үр тариа, хүнсний ногоо, хүлэмжийн аж ахуй эрхлэхэд чухал ач холбогдолтой. 6.) Галлагааны үеийн үргэлжлэх хугацаа нь орон сууц барилга, байшингийн халаалтад шаардагдах зардлыг ялгавартай төлөвлөх боломжийг олгодог.

Сав нутгийн хэмжээнд дээрх үзүүлэлтүүдийн орон зайн ялгаа мэдэгдэхүйц их байна. Өндөр уулст агаарын хоногийн дундаж температур 10°С хүрдэггүй, түүний жилийн нийлбэр өмнөт нутгаар 2400°С байдаг бол хойт хэсгээр 400°С болж буурна. Хэвийн тэнцүү ашигт температурын сарын дундаж Хөвсгөл, Байгаль нуурын эрэг орчмын зарим нутагт 8°С хүрдэггүй бол бусад нутагт 8°С-аас дээш температуртай өдрийн тоо 40-110 хүртэл хэлбэлзэнэ. Хүйтрэлгүй үе сав нутгийн хэмжээнд 0-110 өдөр хүртэл үргэлжилнэ. Галлагааны үеийн үргэлжлэх хугацаа орон зайн хувьд өөрчлөлт багатай (230-305 өдөр) байна. Агаарын хоногийн дундаж температур -25°С-аас бага байх өдрийн тоо хөндий хотгоруудын ёроолд хамгийн олон байх ба салхины нөлөөгөөр уур амьсгал улам хүйтэрч ширүүснэ. Тосонцэнгэл, Хатгал орчимд нэгдүгээр сард агаарын хоногийн дундаж температур -37°С-аас доош болж их хүйтэрнэ.

Сав нутгийн ихэнхэд нь уур амьсгалын тааламжгүй байдлын үзүүлэлт дунд зэргийн түвшинд байдаг бол хойт, баруун хойт, баруун захын нутгаар өндөр түвшинд хүрнэ. Уур амьсгалын таагүй байдлын дээр дурьдсан үндсэн үзүүлэлтүүдийг зурагт дугариг диаграмуудаар дүрслэн үзүүлсэн бөгөөд зургаан тэнхлэг дагуу 1-ээс 5 хүртэл баллын шатлалыг дүрсэлсэн нь байж болох өөрчлөлтийн хязгаарлалыг тусгажээ.

Сав нутгийн хойт ба баруун хэсэгт уур амьсгалын тааламжгүй байдлын түвшин өндөр байгаа нь ихэвчлэн агаарын температур хүйтэн байдагтай холбоотой. Харин Хөвсгөл нуурын эрэг орчим  болон Тариатад зуны улирлын дулаан хангамж бага, нөгөөтэйгүүр салхины үйлчлэл илүүтэйгээс болж тааламжгүй байдлын түвшин өндөр гарчээ. Дундаж уулархаг нутагт 8^оС-аас дээш температуртай үеийн үргэлжлэх хугацаа харьцангуй богино (40-70 өдөр) хэдий ч өвлийн улиралд цаг уурын нөхцөл аятай байдаг учраас уул амьсгалын тааламжгүй байдлын түвшин өндөр биш байна.

Сав нутгийн хойт ба баруун хэсэгт уур амьсгалын тааламжгүй байдлын түвшин өндөр байгаа нь ихэвчлэн агаарын температур хүйтэн байдагтай холбоотой. Харин Хөвсгөл нуурын эрэг орчим  болон Тариатад зуны улирлын дулаан хангамж бага, нөгөөтэйгүүр салхины үйлчлэл илүүтэйгээс болж тааламжгүй байдлын түвшин өндөр гарчээ. Дундаж уулархаг нутагт 8^оС-аас дээш температуртай үеийн үргэлжлэх хугацаа харьцангуй богино (40-70 өдөр) хэдий ч өвлийн улиралд цаг уурын нөхцөл аятай байдаг учраас уул амьсгалын тааламжгүй байдлын түвшин өндөр биш байна.

Ашигласан хэвлэл

Башалханова Л.Б., Веселова В.Н., Корытный Л.М. Ресурсное измерение социальных условий жизнедеятельности населения Восточной Сибири. – Новосибирск: Академическое изд-во «ГЕО», 2012. – 221 с.

Научно-прикладной справочник по климату СССР. Сер.3. Многолетние данные. Ч.1-6. – Л.: Гидрометеоиздат, 1991. – Вып.22. – 604 с.; 1989. – Вып.23. – 550 с.

Хайруллин К.Ш., Карпенко В.Н. Биоклиматические ресурсы России // Климатические ресурсы и методы их представления для прикладных целей. – СПб.: Гидрометеоиздат, 2005. – С.25-46.

Архив данных ВНИИГМИ-МЦД. – Обнинск, сетевой ресурс: http://www.meteo.ru